Renesansowy światopogląd kształtował się pod wpływem antycznych idei. Fascynacja starożytną filozofią, sztuką, literaturą zmieniała oblicze Europy. Jako sprzeciw wobec średniowiecznego uniwersalizmu wyrasta renesansowy indywidualizm. Katolicka i łacińskojęzyczna Europa zaczyna się wewnętrznie różnicować. Reformacja dodatkowo rozbija jej wyznaniową jedność, coraz większego znaczenia nabierają lingua vulgaris, czyli języki państwowe, a artyści zaczynają pragnąć dla siebie sławy i uznania.
Humanizm
Humanizm renesansowy to fascynacja człowiekiem, jego umysłowością, duchowością i sprawami codziennymi. W przeciwieństwie do światopoglądu średniowiecznego, który w centrum swojego zainteresowania umieścił Boga, renesans pragnie zgłębiać to, co ludzkie. W średniowieczu podkreślano ludzką marność wobec Boskiego majestatu, uznawano człowieka za istotę słabą, jedynie w Bogu mającą oparcie. Humaniści nobilitują człowieka jako byt autonomiczny, obdarzony wolną wolą i rozumem zdolnym poznawać świat.
Wpływ idei humanistycznej wyraźny jest w nauce, literaturze, sztuce, naukach społecznych czy w polityce. Na uniwersytetach wykłada się klasyczne łacinę i grekę, podejmuje się intensywne studia nad pismami starożytnych. Literatura skupia się na sprawach ludzkich, zwykłych i powszednich: życiu na wsi, obrzędach, przyjemnościach. W sztuce nadal dominują motywy religijne (Kościół był wówczas największym mecenasem sztuki), jednak zmienia się sposób ich ujęcia. Jeden z najwybitniejszych artystów tej epoki, Leonardo da Vinci, studiuje ludzkie ciało, by ukazywać je na wzór antyczny. Humaniści zwracają też uwagę na los ludzi z najniższych warstw społecznych. Każdy człowiek ma bowiem swoją godność i zasługuje na szacunek. Mikołaj Rej pochyla się na przykład nad dolą chłopów pańszczyźnianych. Z kolei Jan Kochanowski poświęca cykl trenów (gatunek dotąd zarezerwowany dla wybitnych jednostek) swojej zmarłej, kilkuletniej córeczce.
Reformacja
Zmiany światopoglądowe, niezależność myśli i osłabienie autorytetu Kościoła przyczyniły się do powstania reformacji – ruchu religijno-społeczno-politycznego. Wystąpienie Marcina Lutra z 1517 r. zapoczątkowało kolejny rozłam w kościele chrześcijańskim. W wyniku reformacji powstało wiele odłamów protestantyzmu, m.in.: luteranizm, kalwinizm, anglikanizm, antytrynitaryzm czy anabaptyzm. I choć większość z tych wyznań wypracowało własną regułę, wszystkie je łączy sprzeciw wobec katolickiej doktryny i odrzucenie autorytetu papieża.
Filozofia w renesansie
Pisma starożytnych filozofów stały się inspiracją dla renesansowych myślicieli. Odrodziła się myśl platońska, a także idee stoików i epikurejczyków.
Neoplatonizm ujmuje świat jako hierarchię bytów. Najdoskonalszym z nich jest Absolut, z którego wyłaniają się: świat ducha, do którego przynależą idee, świat duszy i świat materii. Najwybitniejszym renesansowym wyznawcą neoplatonizmu był Marcilio Ficino.
Stoicyzm i epikureizm to dwa nurty filozoficzne podkreślające wartość życia doczesnego. Stoicy głosili, iż celem ludzkiego życia jest szczęście, którego źródła widzieli w życiu spokojnym, uczciwym, w harmonii z przyrodą i w pogodzeniu się z własnym losem (np. „Nie porzucaj nadzieje, jakoć się kolwiek dzieje” J. Kochanowski). Epikureizm natomiast głosił pochwałę przyjemności (np. „Miło szaleć, kiedy czas po temu” J. Kochanowski).
Wybitnym myślicielem epoki renesansu był Erazm z Rotterdamu. Jego poglądy nie wiążą się z jedną doktryną filozoficzną, nie stworzył on też własnego systemu, jednak jego pisma inspirowały intelektualistów z całej Europy.
Erazm był wyznawcą poglądu, iż każdy człowiek jest ze swej natury dobry, a zło czyni jedynie z niewiedzy. Przeciwną tezę głosił Niccolo Machiavelli, filozof z Florencji, który twierdził, że natura ludzka jest zła, skłonna do kłamstwa i okrucieństwa. To on jest autorem słów „Cel uświęca środki”.