Niccolo Machiavelli, florencki pisarz i działacz polityczny, zasłynął przede wszystkim traktatem na temat sprawowania władzy pt.: „Książę”. Od jego nazwiska powstał termin „makiawelizm”, oznaczający brak skrupułów w dążeniu do celu.
Natura człowieka według Machiavellego
Zdaniem Stendhala, Machiavelli „pozwolił nam poznać człowieka”. Nie jest to jednak prawda krzepiąca. Według autora „Księcia”, ludzie są z natury egoistyczni i kierują się niskimi pobudkami. Niemoralne zachowania są tak powszechne, że człowiek uczciwy nieustannie będzie napotykał na opór:
(...) człowiek, który w każdym swym postępku zdecydowany jest przestrzegać zasad dobra, musi nieuchronnie zginąć wśród tylu, którzy nie są dobrymi (...).
Prawo według Machiavellego nie ma mocy, jeśli nie stoi za nim siła zdolna je egzekwować: „Racja nic nie znaczy, gdy nie jest poparta siłą”.
Machiavelli o państwie
Państwo pojmuje Machiavelli jako zbiór jednostek podporządkowanych władcy. Nie interesowało go jednak społeczeństwo, ale sposób sprawowania rządów. A tu liczyła się przede wszystkim skuteczność. Jego słynna maksyma mówi: „Cel uświęca środki”. Dopuszcza więc wojnę, terror, manipulację, zaznaczając jednocześnie, że: „(...) okrucieństwo i terror należy stosować ale rozsądnie i tylko w miarę potrzeby”.
Rozważając zagadnienia związane z funkcjonowaniem państwa, odrzucał zupełnie pierwiastek boski, co było podejściem w istocie nowatorskim. W Europie dominowała monarchia dziedziczna, władca był boskim pomazańcem, a hierarchia społeczna odzwierciadlała boski porządek świata. Machiavelli traktował państwo jako twór na wskroś ludzki.
Dobre państwo – według Machiavellego – to takie, które pozwala władcy czuć się bezpiecznym i pewnym swej władzy. Dlatego należy stworzyć dobrą armię i dobre prawo – i to w tej właśnie kolejności.
Realizm polityczny jako metoda badawcza
Machiavelli był zwolennikiem realizmu politycznego, czyli metody badania zjawisk społecznych wyłącznie w oparciu o doświadczenie i obserwację. Odrzucał tym samym wszelkie modele idealne jako nieprzydatne w kształtowaniu rzeczywistości. Pisał:
Moim zamiarem jest pisać rzeczy użyteczne dla tego, kto je rozumie, przeto o wiele bardziej właściwym wydaje mi się iść za prawdą rzeczywistą zdarzeń niż za jej wyobrażeniem. Wielu wyobrażało sobie takie republiki i księstwa, jakich w rzeczywistości ani się nie widzi, ani się nie zna; wszak sposób, w jaki się żyje, jest tak różny od tego, w jaki się żyć powinno, że ten, kto chce postępować tak, jak się powinno postępować, a nie tak, jak się postępuje, gotuje raczej swoją klęskę, niż zapewnia panowanie (...).
Mechanizmy państwa ujmował analogicznie do mechanizmów technicznych. Uważał, że polityka nie podlega ocenie w kategoriach moralnych. Dziś uważa się Machiavellego za ojca nowożytnej filozofii polityki.
Opierał się na doświadczeniu historycznym, by odkryć reguły skutecznego postępowania. Uważał bowiem, że ludzka natura jest stała, a tym samym przewidywalna, trzeba tylko dobrze ją poznać.
Warto też dodać, że terminu „polityka” używał w zawężonym znaczeniu. Mieścił w nim kwestie bezpieczeństwa, politykę zagraniczną, wewnętrzną stabilność gospodarczą, ale już nie edukację czy rozwój moralny.
Idealny władca renesansowy
Władca powinien być przede wszystkim skuteczny. Rozważania Machiavellego na temat władcy są zupełnie amoralne, co na tle dotychczasowych traktatów jest zupełna nowością. Autor „Księcia” nie wartościuje zjawisk i cech na dobre i złe, a jedynie na takie, które pozwalają skutecznie sprawować rządy i wady, które to uniemożliwiają. Władca powinien postępować tak, by utrzymać władzę: być hojny, ale rozdając cudzą własność, dotrzymywać danego słowa, o ile przynosi mu to korzyść, w przeciwnym razie – niech będzie wiarołomny. Książę nie musi być człowiekiem uczciwym, honorowym czy religijnym, a jedynie takim się wydawać. Ważne jest to, jak postrzegają go inni.
Rodzaje sprawowania rządów
Machiavelli wyróżnia dwa rodzaje sprawowania władzy: na wzór francuski, gdzie rządzą poszczególni książęta i baronowie oraz na wzór turecki, gdzie panuje jeden książę. Państwa takie jak Francja są łatwiejsze do podbicia, trudniej w nich jednak utrzymać władzę. W krajach, gdzie jest jeden władca, podbój jest trudniejszy, natomiast potem łatwiej utrzymać władzę.
Dla utrzymania władzy ważny jest tez sposób jej zdobycia. Jeśli do tronu wiedzie zbrodnia, trudniej go zachować, trzeba dopuszczać się kolejnych okrucieństw, by zdławić opór. Dlatego lepiej, gdy władza jest nadana przez przychylność obywateli. Rozważania te wolne są od implikacji moralnych.
Cnota zamiast moralności
Machiavelli nie podejmuje rozważań o moralności – cnota, czyli virtu, interesuje go tylko jako zbiór cech predysponujących do sprawowania władzy. Służą temu: inicjatywa, energia, zdecydowanie, nie służą natomiast: niestałość, zniewieściałość i lękliwość. Podobnie jak rozważania o państwie, refleksje na temat cnoty mają całkowicie świecki charakter. O losie człowieka decyduje właśnie cnota, czyli cechy charakteru, które może kształtować oraz fortuna, czyli niezależny przypadek. Nie ma tu miejsca na boską opatrzność.
Armia narodowa
W czasach, gdy o wyniku wojen decydowały głównie pieniądze, za które można było kupić wojska zaciężne, Machiavelli doceniał wartość armii narodowej, złożonej z obywateli walczących o swoje interesy i kierujących się patriotyzmem.
Dzieła Machiavellego
„Książę” – traktat powstały w 1513 r. – to najbardziej znane dzieło w dorobku Machiavellego. Dotyczy głównie problematyki władzy. Uznaje się je za jedno z najistotniejszych w całej historii filozofii politycznej. Machiavelli jest realistą, pisze o polityce w sposób konkretny, techniczny, nie ma tu odwołań do Boga ani etyki.
Książka była wielokrotnie krytykowana za amoralizm właśnie, sprzeczność z wartościami chrześcijańskimi. Zarzucano jej, że propaguje zachowania niemoralne. Zauważyć trzeba, że autor nie stara się niczego propagować, jego praca jest raczej studium nad stanem faktycznym. Wynika z obserwacji rzeczywistości.
„O sztuce wojennej” – to praca dotycząca prowadzenia wojny. Choć Machiavelli nie był wojskowym, poczynił istotne obserwacje na temat obronności kraju. Opowiadał się za tworzeniem armii narodowych jako bardziej skutecznych od wojsk najemnych. Wbrew tytułowi, dzieło traktuje przede wszystkim o sztuce utrzymania pokoju.
„Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza” to doskonały przykład realizmu politycznego, autor odwołuje się do przykładów zaczerpniętych z historii, by dowodzić ogólnych tez. Machiavelli daje tu upust swoim republikańskim poglądom.
Historie florenckie powstały już na zamówienie Medyceuszy. Jest to dzieło o charakterze historycznym, zawiera jednak wiele refleksji autora na temat przyczyn zdarzeń i komentarze dotyczące koncepcji politycznych.