Antropocentryzm - definicja i charakterystyka poglądu

„Człowiek jest miarą wszechrzeczy” – napisał Protagoras. Słowa te bardzo dobrze oddają ideę antropocentryzmu, czyli poglądu, który zakłada, iż w centrum wszechświata znajduje się człowiek. Sam termin, wywodzący się z greki, tak właśnie można tłumaczyć: człowiek w centrum (anthropos – człowiek, kentron – środek). W swej radykalnej postaci antropocentryzm przyjmuje, że człowiek jest najdoskonalszą istotą we wszechświecie i stanowi cel jego istnienia.

Antropocentryzm renesansowy powstał w opozycji do średniowiecznego teocentryzmu. Przez kilka wieków w centrum zainteresowania sztuki i nauki czy – najogólniej mówiąc – kultury, pozostawał Bóg. W rzeźbie i malarstwie powstawały wizerunki świętych i sceny biblijne, w architekturze kwitło budownictwo sakralne, rozwijała się również teologia. Celem sztuki i nauki było wielbienie i poznawanie Boga. Życie ludzkie także postrzegane było przez pryzmat religii. Podstawowym celem człowieka było dążenie do zbawienia. Zasługiwał na szacunek właśnie jako istota stworzona na podobieństwo Boga.

Antropocentryzm zmienia tę perspektywę, zaczyna bowiem pojmować człowieka podmiotowo. Człowiek staje się tu najistotniejszym przedmiotem wszelkiej refleksji. Na zainteresowanie zasługują także jego sprawy codzienne. Ma miejsce również nobilitacja życia doczesnego, dotąd pojmowanego jedynie jako droga ku wieczności. Odrodzeniowa literatura koncentruje się więc na tematyce świeckiej, życiu dworskim i ziemiańskim. Renesansowi twórcy opiewają drobne przyjemności, dające człowiekowi szczęście, takie jak: życie w  zgodzie z naturą, suto zastawiony stół czy radosne towarzystwo.

Antropocentryzm w odrodzeniu dzieli się na cztery podstawowe typy:

1. Antropocentryzm teoriopoznawczy, dotyczący metody poznawania. Stanowisko to przyjmuje, że pierwszym krokiem do poznania powinna być analiza sposobów funkcjonowania świadomości. Świadomość ludzka uznawana jest tu za jedyne źródło wiedzy i wyłączny przedmiot poznania.

2. Antropocentryzm metafizyczny – przyjmuje, że człowiek jest najistotniejszym elementem poznania we wszechświecie i jako taki winien stanowić naczelny – jeśli nie jedyny – przedmiot filozoficznej refleksji.

3. Antropocentryzm aksjologiczny – uznaje człowieka za miarę wszelkich wartości.

4. Antropocentryzm teologiczny – stwierdza niezależność człowieka od Boga (całkowitą lub częściową).

Leonardo da Vinci, Człowiek witruwiański (ok. 1490 r.)