Teologia (gr. „theologeia” – mówienie o Bogu) to w znaczeniu religioznawczym ta część doktryny religijnej, która zajmuje się określeniem natury Boga (bądź bogów) i jego stosunku do świata oraz do człowieka. Jej zadaniem jest również usystematyzowanie, wyjaśnianie, ustalanie oraz uzasadnianie treści pism świętych i tradycji religijnej oraz refleksja nad nimi. Teologia często korzysta z metod i dorobku filozofii oraz historii.
W chrześcijaństwie przez teologię rozumie się metodyczną próbę zrozumienia i wytłumaczenia prawdy objawionej, zgodnie z maksymą św. Anzelma z Canterbury: fides quaerens intellectum – wiara szukająca zrozumienia. Za pierwszych teologów uznaje się m.in. Klemensa Aleksandryjskiego Orygenesa, Euzebiusza z Cezarei oraz św. Augustyna. Niemniej dopiero Piotr Abelard (XII w.) nadał temu terminowi znaczenie, które stosuje się do czasów dzisiejszych oraz dokonał, jako pierwszy, pewnego usystematyzowania teologii.
Podział teologii
Teologia chrześcijańska dzieli się na wiele gałęzi i dziedzin. Można wyróżnić dwa główne działy:
1) teologię systematyczną, która dzieli się na:
- teologię teoretyczną, w ramach której wyróżnia się: apologetykę (naukę uzasadniająca prawdy wiary poprzez wskazanie na historyczność objawienia oraz odwołania do racjonalizmu) oraz dogmatykę (naukę zajmującą się treścią prawd objawionych).
- teologię praktyczną, do której zaliczają się m.in. teologia pastoralna (poruszająca kwestie duszpasterstwa), misjologia (nauka o misyjności Kościoła), katechetyka (odpowiadająca na pytanie „jak nauczać prawd wiary?”), homiletyka (nauka dotycząca głoszenia kazań), liturgika (dział teologii zajmujący się liturgią) oraz prawo kanoniczne (zajmuje się formułowaniem i wykładnią prawa obowiązujące w Kościele katolickim).
2) teologię historyczną, która obejmuje m.in.: biblistykę (zajmującą się powstawaniem oraz sensem Pisma Św.), teologię patrystyczną (porusza zagadnienia związane z twórczością i życiem Ojców Kościoła), archeologię biblijną (łączy odkrycia wykopaliskowe z obrazem świata przekazywanym przez Biblię), historię Kościoła oraz historię dogmatów i teologii.
Teologia dogmatyczna uważana za najważniejszy dział teologii w ogóle. Dzieli się na: chrystologię (naukę o Chrystusie), eklezjologię (naukę o Kościele), soteriologię (naukę o zbawieniu) oraz sakramentologię (naukę o sakramentach).
Przyjmując za kryterium wyznanie chrześcijańskie, teologię można podzielić na m.in. teologię katolicką, teologię prawosławną, teologię ewangelicką czy teologię starokatolicką.
Wśród typów teologii można spotkać się również z:
- teologią negatywną (apofatyczną), której zwolennicy twierdzą, że o ile nie potrafimy językiem wyrazić czym Bóg jest, to potrafimy z pewnością powiedzieć, czym Bóg NIE JEST. Każde twierdzenie o Bogu musi być zatem ograniczone przez odpowiednie zaprzeczenie, gdyż Bóg w sposób nieskończony przekracza wszelkie ludzkie kategorie. Teologia negatywna jest charakterystyczna dla teologii Wschodu, jednym z jej przedstawicieli był Grzegorz z Nazjanu (IV w.);
- teologią pozytywną (katafatyczną), która zakłada, że chociaż nasze kategorie poznawcze i narzędzia którymi dysponujemy są niewystarczające, to jednak możemy wypowiadać wiele prawdziwych twierdzeń o Bogu;
- teologią moralną, która zajmuje studiami nad tym, jak chrześcijanie (i inni ludzie) powinni postępować, i uczy ich tego. Swoje wypowiedzi opiera na Piśmie Świętym, Tradycji oraz na racjach filozoficznych; jest ściśle związana z katolicką nauką społeczną. Teologia moralna jest zazwyczaj uważana za część teologii systematycznej.