Dowodami na istnienie Boga określa się w filozofii oraz w teologii różne rodzaje rozumowania i argumentacji, które zmierzają do uzasadnienia twierdzenia o realnym istnieniu Boga. Pierwsze próby przedstawiania takich dowodów znaleźć można już w starożytnej Grecji np. w filozofii Arystotelesa.
Wśród dowodów na istnienie Boga wyróżnia się:
- dowody ontologiczne – to sposób dowodzenia istnienia Boga, który został opracowany przez św. Anzelma z Canterbury (XI w.). Głosił on, że ponieważ to, co ludzie określają wyrazem Bóg, jest „tym, ponad co nic większego pomyśleć nie można”, samo pojęcie Boga domaga się Jego rzeczywistego istnienia. Bóg jest bowiem bytem najdoskonalszym, a bytowanie jedynie w umyśle umniejszyłoby jego doskonałość. Argument ten był odrzucany przez św. Tomasza z Akwinu oraz Immanuela Kanta. Bronił go natomiast Kartezjusz, B. Spinoza, G.W. Leibniz i G.H. Hegel.
- dowody teleologiczne (gr. „nauka o celu”) – wychodzą one od uporządkowanego charakteru świata i dochodzą do istnienia Boga jako Projektanta i Przyczyny Celowej wszystkiego, co istnieje. Takie rozumowanie proponowali Arystoteles, a później św. Tomasz z Akwinu.
- dowody ze stopnia doskonałości – skoro istnieją rzeczy lepsze i gorsze, musi istnieć najdoskonalszy byt boski, bytem tym jest Bóg; dowód ten przytaczał m.in. Anzelm z Canterbury oraz św. Tomasz;
- dowód z istnienia prawd wiecznych i koniecznych – to dowód, który wprowadził św. Augustyn. Wskazał on, że rozum ludzki dostrzega prawdy wieczne i konieczne, równocześnie zwracając uwagę, że nie można ich było odkryć w rzeczach stworzonych, z natury przemijających i przygodnych. Stąd muszą one pochodzić od wiecznego i niezmiennego Boga, objawiającego się człowiekowi.
Św. Tomasz – dowody na istnienie Boga
Św. Tomasz podał 5 argumentów (zwanych także drogami) na istnienie Boga:
1) z ruchu (ex motu) – jeżeli świat jest w ruchu, to musi istnieć Pierwszy Poruszyciel;
2) z niesamoistności świata (ex ratione causae efficientis) – nic nie istnieje samo z siebie, musi więc istnieć jakiś Byt samoistny;
3) z przypadkowości rzeczy (ex possibili et necessario) – głosząca, że jeżeli wszystko jest przypadkowe, to musi być Istota konieczna;
4) z różnic w doskonałości (ex gradibus perfectionis) –w hierarchii doskonałości jest Istota Najdoskonalsza;
5) z celowości przyrody (ex gubernatione rerum) – jeśli celowe działanie jest oznaką rozumności, to ład i porządek w działaniu bytów nieożywionych, lub pozbawionych poznania, świadczą o istnieniu Boga, kierującego światem nieożywionym.
Droga „z przypadkowości rzeczy” została zmodyfikowana przez G.W. Leibniza i nazwana w XVIII w. dowodem kosmologicznym; w XIX w. nazwę tę rozciągnięto na sposoby dowodzenia „z niesamoistności świata” i „z ruchu”.