Geneza reformacji
Za oficjalny początek reformacji przyjmuje się wystąpienie Marcina Lutra, w którym przedstawił 95 tez przeciwko nadużyciom w Kościele katolickim (1517 r.). Jednak chęci i dążenia do odnowienia chrześcijaństwa pojawiały się już wcześniej. Podobne cele stawiał sobie Jan Hus w XV wieku.
Sytuacja Kościoła katolickiego w XVI w.
Kiedy Luter w 1517 r. przybił swoje tezy do drzwi katedry w Wittenberdze, kondycja Kościoła katolickiego była mocno nadwyrężona. Po wewnętrznych walkach między papieżami i antypapieżami za czasów Husa, nie udało mu się odzyskać mu dawnego autorytetu. Kolejni papieże zabiegali o własne interesy, tak jak czynili to władcy świeccy.
W hierarchii kościelnej mnożyły się nadużycia, rozluźniła się dyscyplina wśród duchownych, a ich stale rosnące przywileje budziły poczucie niesprawiedliwości. Księża często byli słabo wykształceni i nie potrafili sprostać potrzebom wiernych. Niższe duchowieństwo odbierało na ogół powierzchowną edukację u miejscowego proboszcza. Dziesięcina i inne podatki dotkliwie obciążały ludność – nic dziwnego, skoro szacuje się, że duchowieństwo stanowiło ok. 10% mieszkańców europejskich miast. Utrzymywało się ono z podatków i datków.
Rozwiązania dla nabrzmiałej sytuacji miał przynieść sobór powszechny. Jednak obradujący w latach 1511-1517 V Sobór Laterański ukazał tylko wewnętrzną słabość i niezdolność Kościoła katolickiego do poważnych przemian. Zamiast ustępstw, nastąpiło tylko potwierdzeni wcześniejszego stanowiska – Leon X nie tylko ponowił bullę „Unam Sanctam”, ale dodał: „(...) nieposłuszeństwo papieżowi winno być karane śmiercią”.
Kościół a polityka
Kościół był właścicielem ogromnych dóbr. Posiadał rozległe majątki ziemskie, na które łakomym okiem spoglądała szlachta i królowie. Ponadto duchowni, obecni na wszystkich europejskich dworach, stanowili poważną siłę polityczną, dbającą o swoje interesy, niekoniecznie o korzyść państwa.
Przebieg reformacji
Jan Hus został uznany za heretyka i spalony na stosie w 1415 r. Jednak idee, które głosił, nie zginęły wraz z nim. Sto lat później sytuacja społeczno-polityczna okazała się bardziej sprzyjająca i Luter nie tylko nie spłoną na stosie, choć został obłożony ekskomuniką, ale zdołał przeprowadzić reformy, które postulował.
Niemałe znaczenie miał tu wynalazek druku. Po ogłoszeniu tez zainteresowanie wystąpieniem augustiańskiego mnicha nie było nadzwyczajne, jednak kiedy Luter przesłał ich kopie swoim wpływowym przyjaciołom, jego idee stały się powszechne i szeroko dyskutowane.
Sukces Lutra dał początek kolejnym wystąpieniom w duchu reformacji. We Francji działalność rozpoczął Jan Kalwin. Pierwszy zbór kalwiński powstał w Genewie, która pod władzą reformatora urosła do rangi drugiego Rzymu, stolicy protestantów. Wpływy Kalwina sięgały też Francji, gdzie ukształtował się ruch hugenotów.
Na fali reformacji nowy kościół stworzył król angielski, Henryk VIII. Nie mogąc uzyskać od papieża unieważnienia swojego małżeństwa, ogłosił się głową kościoła anglikańskiego. Tym samym zerwał stosunki z Rzymem i uniezależnił kościół anglikański od papieża. Niedługo potem zlikwidował wszystkie klasztory i skonfiskował ich majątki.
Najważniejsze doktryny religijne protestantyzmu powstałe w wyniku reformacji:
Luteranizm, który odwoływał się do prostoty pierwszych chrześcijan, odrzucał całą tradycję kościelną, uznając za jedyne źródło wiary Pismo Święte. Luteranie uznają tylko dwa sakramenty: chrzest i komunię. Luter jako pierwszy wprowadził liturgię w języku niemieckim. Oczywiście zniósł płatne odpusty, ponadto zanegował celibat, nieomylność papieża, kult świętych i spowiedź.
Kalwinizm u swych początków charakteryzował się surowym przestrzeganiem zasad moralnych. Kalwin był przeciwnikiem tańca, śpiewu, gier hazardowych i wielu innych rozrywek. Ze świątyń nakazał usunąć wszelkie ozdoby, propagował życie skromne, surowe, oparte na pracy i modlitwie. Kalwinizm cechuje wiara w predestynację i – podobnie jak w luteranizmie – zalecenie o dokładnym studiowaniu Biblii.
Anglikanizm to doktryna, która nie powstała z pobudek ideowych, toteż najwięcej zachowała z religii katolickiej. Zmiany dotyczyły raczej kwestii formalnych niż dogmatycznych. Głową kościoła został obwołany monarcha, ponadto zniesiono celibat, wprowadzono liturgię w języku narodowym i komunię pod dwiema postaciami.
Antytrynitaryzm, ukształtowany głównie przez Miguela Serveta i Fausta Socyna. Doktryna ta negowała dogmat o istnieniu Trójcy Świętej i boskość Jezusa.