Humanizm to pojęcie bardzo szerokie, obejmujące cały nurt myślowy obecny w kulturze od XV wieku, aż po czasy współczesne. Jego pierwsze przejawy można odnaleźć już u schyłku średniowiecza, kiedy wzrastać zaczyna zainteresowanie literaturą starożytną i językami klasycznymi. Jednak formalnie narodziny i rozkwit idei humanistycznych przypadają na czas renesansu. Humanizm jest głównym nurtem myślowym tej epoki, odciskającym piętno na jej sztuce i życiu społecznym.
Humanizm - etymologia terminu
Termin ten ma etymologię łacińską: homo oznacza człowiek, humanus – ludzki. Humanizm jest więc nurtem skoncentrowanym na człowieku i jego sprawach.
Sam termin powstał dopiero w XIX wieku. Jako pierwszy użył go K. Hagen w odniesieniu do twórczości Dantego, Boccaccia i Petrarki. W szerszym znaczeniu – jako prądu umysłowego – wprowadził go dopiero G. Voigt w 1859 r. W renesansie funkcjonował jednak termin „humanista” na określenie człowieka wykształconego, znającego kulturę i języki starożytne.
Powstanie humanizmu i jego założenia
Humanizm zrodził się w opozycji do średniowiecznego teocentryzmu. Literatura, sztuka, nawet nauka wieków średnich skupia się na Bogu, to on jest głównym przedmiotem poznania. Bogu poświęca się dzieła sztuki, artyści na ogół nawet ich nie podpisują, tworząc na chwałę Bożą i nie dbając o własną sławę.
Humanizm nobilituje człowieka. Słowa rzymskiego komediopisarza Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”, doskonale oddają założenia renesansowych humanistów.
Już na początku XIV wieku we Włoszech rosło zainteresowanie pismami starożytnych. Na nowo odkrywano Platona, Kwintyliana, Homera czy Cycerona. Humaniści dążyli do poznania człowieka, określenia jego miejsca we wszechświecie. Średniowieczna, a więc katolicka wizja człowieka jako istoty marnej, słabej i uzależnionej w pełni od Boga przestała im wystarczać.
Stworzyli więc nowy ideał człowieka – rozumnego, niezależnego, pełnego godności i godnego szacunku. Obowiązkiem człowieka był rozwój intelektualny i poznawanie świata. Przytaczano słowa „Poznaj samego siebie”, widniejące nad wejściem do delfickiej świątyni Apolla. Ludzie renesansu, tacy jak Leonardo da Vinci, Michał Anioł czy Erazm z Rotterdamu, są wszechstronnie wykształceni i obyci.
Wczesna faza humanizmu
We wczesnej fazie swojego rozwoju humanizm łączył się z filozofią horacjańską. Głosił pochwałę życia, radości, jaką daje wino, towarzystwo, śpiew. Popularne stało się hasło: „Carpe diem”, zachęcające do korzystania z życia. W sztuce głoszono antyczną zasadę mimesis, czyli naśladownictwa. Zadaniem sztuki miało stać się wierne oddawanie rzeczywistości. Rzeźbiarze i malarze tworzą realistyczne wizerunki, starając się jednak ukazać piękno ludzkiego ciała. W literaturze i teatrze dążono do przekazania prawdziwych doświadczeń, ukazania prawdy o człowieku bez uciekania się do fantastyki. Nawet architektura odwoływała się do porządku planet i praw natury. W każdej dziedzinie sztuki przestrzegano za starożytnymi umiaru, proporcji i stosowności.
Humanizm a filologia
Humanizm stał się również ojcem filologii, czyli nauki o tekstach. Zainteresowanie literaturą i filozofią starożytną skłaniało myślicieli renesansowych do studiowania hebrajskiego, greki i łaciny. Warto zauważyć, że nie chodzi bynajmniej o współczesną grekę ani kościelną łacinę. Łacina kościelna jako język martwy znajdowała się w pogardzie pośród renesansowych filologów. Od starożytnych uczono się sposobu konstruowania wypowiedzi, retoryki, naśladowano też Horacjańskie metrum.