Renesans w Polsce rozpoczął się nieco później niż w Europie, bo dopiero w 2. połowie XV w., jego rozkwit przypadł zaś na wiek XVI. Był to jednak „złoty wiek kultury polskiej”. Dzięki małżeństwu króla Zygmunta Starego z Boną Sforza ożywiły się kontakty z Włochami. Prężnie działał Uniwersytet Krakowski, który wydał takich uczonych jak Kopernik i wielkich poetów, np. Jana Kochanowskiego. Były to czasy względnego spokoju wewnętrznego, rozkwitu kultury szlacheckiej i chlubnej tolerancji religijnej.
Centrum kulturalne Rzeczpospolitej stanowił Kraków i Akademia Krakowska, skupiająca najwybitniejsze umysły tej epoki. Do grona jej studentów zaliczają się: Mikołaj Kopernik, Jan Kochanowski, Jan Dantyszek, Mikołaj Sęp Szarzyński czy Andrzej Frycz Modrzewski – ludzie, którzy kształtowali oblicze polskiej kultury renesansowej. Akademia była ośrodkiem nowatorskich myśli, dyskutowano tam nad pismami Lutra, przekładano starożytne teksty – to tu rodziła się polska literatura. Przez krótki czas funkcjonowała także Akademia Zamojskich, która mogła konkurować nie tylko z krakowska uczelnią, ale i z europejskimi uniwersytetami.
 |
 |
| Zygmunt Stary | Zygmunt II August |
Odrodzenie przyniosło też pozytywne zmiany w edukacji na niższym poziomie. Tworzono wówczas gimnazja, szkoły o charakterze świeckim, rozwijała się też sieć szkół parafialnych.
Wiek XVI okazał się złoty także dla języka polskiego. Podobnie jak w innych krajach Europy, w Polsce wraz z reformacją pojawiały się liczne przekłady Pisma Świętego. Do najwcześniejszych należy kalwińska „Biblia brzeska”, wydana w 1563 r. Dla rozwoju języka literackiego kluczowe znaczenie miała twórczość takich pisarzy jak Jan Kochanowski czy Mikołaj Rej.
Publikacje w języku polskim wymagały ustanowienia reguł pisowni – polszczyzna była wszak językiem mówionym. Pierwszy traktat o polskiej ortografii autorstwa Jakuba Parkoszowica, pochodzący z połowy XV wieku, zapoczątkował debatę na temat polszczyzny. Niedługo potem Jan Mączyński wydał pierwszy słownik łacińsko-polski (1564 r.), a w 1568 r. Piotr Stratorius opublikował podręcznik gramatyki. W ten sposób język polski został wstępnie skodyfikowany.
Dla rozwoju kultury istotne znaczenie miała działalność mecenasów. Ten starożytny obyczaj odrodził się wraz z innymi ideałami i umożliwił działalność takim twórcom jak Kochanowski, Górnicki, Rej czy Janicki. Najpotężniejszym mecenasem nauki i sztuki był w Polsce Jan Zamojski. Ważną rolę odegrali także królowie: Zygmunt Stary i Zygmunt August.
W sztuce dominował klasycyzm renesansowy, styl oparty na antycznym ideale piękna, a więc: harmonii, proporcjach, prostocie i symetrii. W tym duchu powstawały zabudowania Zamościa czy zachodnie skrzydło zamkowe na Wawelu. Te same zasady obowiązywały w literaturze. W utworach Kochanowskiego, Reja, Modrzewskiego można znaleźć pochwałę umiaru, cnotliwego życia i dobrych obyczajów.