W polskiej literaturze renesansowej wyodrębnić można trzy okresy: wczesny, dojrzały i schyłkowy. W każdym z nich rozwijały się i poezja, i proza zarówno w oficjalnym dworskim nurcie, jak i w nurcie popularnym mieszczańsko-ludowym.
Wczesny renesans w Polsce (poł. XV w. – lata 40. XVI w.)
Poezja łacińska
Podobnie jak w innych krajach Europy, w pierwszej fazie rozwoju renesansu poezja powstawała głównie w języku łacińskim, hołdowano jednak łacinie antycznej, a nie średniowiecznej kościelnej.
Pierwsze utwory renesansowe tworzyli w Polsce cudzoziemcy, tacy jak Kallimach („Żywot i obyczaje Grzegorza z Sanoka”) czy Konrad Celtis. Do najwybitniejszych twórców poezji łacińskiej należy rodzimy poeta Klemens Janicki, autor elegii „O sobie samym do potomności”, w której zawarł autobiografię. Zapowiada ona i jednocześnie stanowi początek nowego, charakterystycznego dla epoki propagującej humanizm, nurtu osobistego. W poezji Janickiego mimo smutnego nastroju, wiele jest także zachwytu nad pięknem świata i przyrody.
Ponadto po łacinie tworzyli: Paweł z Krosna, Andrzej Krzycki i – piszący także po polsku – Mikołaj Hussowczyk, Jan z Wiślicy, Jan Dantyszek („Nagrobek sobie samemu”).
Poezja w języku polskim
Jednym z pionierów myśli humanistycznej na polskim gruncie był poeta Biernat z Lublina. Renesansowymi ideami „zaraził” się prawdopodobnie od Kallimacha, z którym znał się osobiście. Jest autorem m.in. takich dzieł jak: „Raj duszny”, „Dialog Palinura z Charonem” oraz najbardziej znanego „Żywotu Ezopa Fryga, mędrca obyczajnego i z przypowieściami jego”.
Literatura mieszczańsko-ludowa
Literatura mieszczańsko-ludowa stanowi kontynuację średniowiecznej tradycji ustnej. Jako że jest to twórczość skierowana do niższych warstw społecznych, od początku powstawała w języku polskim. Do tego nurtu zalicza się przekład Jana z Koszyczek dialogu „Rozmowy jakie miał Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprosnym” oraz „Poncjana, czyli historia o siedmiu mędrcach”.
Na potrzeby licznych i niewykształconych odbiorców powstawało wiele przekładów i parafraz znanych antycznych i mitologicznych historii, np.: „Historia Trojańska”, „Historia o Aleksandrze Wielkim”, „Historia o Magielonie” czy „Historia o Meluzynie”. Do tego nurtu zalicza się także niektóre utwory Biernata z Lublina („Żywot Ezopowy”).
Publicystyka
Znanym publicystą tego okresu był Jan Ostroróg, doradca Kazimierza Jagiellończyka. W swoim dziele pt.: „Memoriał o uporządkowaniu Rzeczpospolitej na sejm walny Królestwa” postulował m.in. ograniczenie wpływów politycznych duchownych, reformę systemu prawnego, a także ochronę ojczystego języka i zapewnienie mu warunków do rozwoju.
Dojrzały renesans w Polsce (lata 40. XVI w. – lata 80. XVI w.)
W 1543 roku ukazało się dzieło Mikołaja Kopernika „O obrotach sfer niebieskich”, w tym samym roku zmarł także autor teorii heliocentrycznej oraz wybitny poeta Klemens Janicki. Datę tę uznaje się za przełomową dla polskiego renesansu, obwieszczającą jego rozkwit. W fazie tej tworzą najwięksi polscy pisarze i poeci, tacy jak: Jan Kochanowski, Mikołaj Rej, Łukasz Górnicki czy Andrzej Frycz Modrzewski. Nazywana jest ona z tego powodu „złotym wiekiem”.
Ważnym dziełem tego okresu jest przekład „Żywotów filozofów” Marcina Bielskiego – dzieło bardzo popularne i wielokrotnie wznawiane. Bielski autor napisał także: „Kronikę wszystkiego świata”, „Kronikę polską” , „Komedyję Justyna i Konstancyjej”, „Rozmowę nowych proroków dwu baranów o jednej głowie”.
Poczesne miejsce zajmuje twórczość Mikołaja Reja, który zasłynął jako propagator i piewca ojczystego języka w literaturze. Jest on autorem „Krótkiej rozprawy
