W polskiej literaturze renesansowej wyodrębnić można trzy okresy: wczesny, dojrzały i schyłkowy. W każdym z nich rozwijały się i poezja, i proza zarówno w oficjalnym dworskim nurcie, jak i w nurcie popularnym mieszczańsko-ludowym.
Wczesny renesans w Polsce (poł. XV w. – lata 40. XVI w.)
Poezja łacińska
Podobnie jak w innych krajach Europy, w pierwszej fazie rozwoju renesansu poezja powstawała głównie w języku łacińskim, hołdowano jednak łacinie antycznej, a nie średniowiecznej kościelnej.
Pierwsze utwory renesansowe tworzyli w Polsce cudzoziemcy, tacy jak Kallimach („Żywot i obyczaje Grzegorza z Sanoka”) czy Konrad Celtis. Do najwybitniejszych twórców poezji łacińskiej należy rodzimy poeta Klemens Janicki, autor elegii „O sobie samym do potomności”, w której zawarł autobiografię. Zapowiada ona i jednocześnie stanowi początek nowego, charakterystycznego dla epoki propagującej humanizm, nurtu osobistego. W poezji Janickiego mimo smutnego nastroju, wiele jest także zachwytu nad pięknem świata i przyrody.
Ponadto po łacinie tworzyli: Paweł z Krosna, Andrzej Krzycki i – piszący także po polsku – Mikołaj Hussowczyk, Jan z Wiślicy, Jan Dantyszek („Nagrobek sobie samemu”).
Poezja w języku polskim
Jednym z pionierów myśli humanistycznej na polskim gruncie był poeta Biernat z Lublina. Renesansowymi ideami „zaraził” się prawdopodobnie od Kallimacha, z którym znał się osobiście. Jest autorem m.in. takich dzieł jak: „Raj duszny”, „Dialog Palinura z Charonem” oraz najbardziej znanego „Żywotu Ezopa Fryga, mędrca obyczajnego i z przypowieściami jego”.
Literatura mieszczańsko-ludowa
Literatura mieszczańsko-ludowa stanowi kontynuację średniowiecznej tradycji ustnej. Jako że jest to twórczość skierowana do niższych warstw społecznych, od początku powstawała w języku polskim. Do tego nurtu zalicza się przekład Jana z Koszyczek dialogu „Rozmowy jakie miał Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprosnym” oraz „Poncjana, czyli historia o siedmiu mędrcach”.
Na potrzeby licznych i niewykształconych odbiorców powstawało wiele przekładów i parafraz znanych antycznych i mitologicznych historii, np.: „Historia Trojańska”, „Historia o Aleksandrze Wielkim”, „Historia o Magielonie” czy „Historia o Meluzynie”. Do tego nurtu zalicza się także niektóre utwory Biernata z Lublina („Żywot Ezopowy”).
Publicystyka
Znanym publicystą tego okresu był Jan Ostroróg, doradca Kazimierza Jagiellończyka. W swoim dziele pt.: „Memoriał o uporządkowaniu Rzeczpospolitej na sejm walny Królestwa” postulował m.in. ograniczenie wpływów politycznych duchownych, reformę systemu prawnego, a także ochronę ojczystego języka i zapewnienie mu warunków do rozwoju.
Dojrzały renesans w Polsce (lata 40. XVI w. – lata 80. XVI w.)
W 1543 roku ukazało się dzieło Mikołaja Kopernika „O obrotach sfer niebieskich”, w tym samym roku zmarł także autor teorii heliocentrycznej oraz wybitny poeta Klemens Janicki. Datę tę uznaje się za przełomową dla polskiego renesansu, obwieszczającą jego rozkwit. W fazie tej tworzą najwięksi polscy pisarze i poeci, tacy jak: Jan Kochanowski, Mikołaj Rej, Łukasz Górnicki czy Andrzej Frycz Modrzewski. Nazywana jest ona z tego powodu „złotym wiekiem”.
Ważnym dziełem tego okresu jest przekład „Żywotów filozofów” Marcina Bielskiego – dzieło bardzo popularne i wielokrotnie wznawiane. Bielski autor napisał także: „Kronikę wszystkiego świata”, „Kronikę polską” , „Komedyję Justyna i Konstancyjej”, „Rozmowę nowych proroków dwu baranów o jednej głowie”.
Poczesne miejsce zajmuje twórczość Mikołaja Reja, który zasłynął jako propagator i piewca ojczystego języka w literaturze. Jest on autorem „Krótkiej rozprawy między Panem, Wójtem a Plebanem”, ukazującej relacje stanowe na polskiej wsi. Ważnym dziełem w dorobku Reja jest także „Żywot człowieka poczciwego”, w którym autor stwarza idealny obraz polskiego szlachcica ziemianina i w sielankowej konwencji maluje obraz wiejskiego życia.
Niewątpliwie na miano najwybitniejszego polskiego poety renesansowego zasługuje Jan Kochanowski. Jego dorobek jest niezwykle bogaty, zawiera zbiory pieśni i fraszek, wiersze okolicznościowe, cykl trenów, pierwszą polską tragedię na wzór antyczny, a także przekłady, m.in. psalmów. Mistrz z Czarnolasu był propagatorem filozofii stoickiej i epikurejskiej, zwolennikiem humanizmu chrześcijańskiego i doskonałym naśladowcą klasycznych form. W swojej twórczości poruszał bardzo szeroki wachlarz zagadnień: od problematyki politycznej, przez okolicznościową, patriotyczną, osobistą, aż po rozrywkową i satyryczną.
Do „złotego wieku” zalicza się też twórczość Mikołaja Sępa Szarzyńskiego i Szymona Szymonowica. W twórczość Szarzyńskiego pojawiają się już zapowiedzi nowych barokowych nastrojów. Jest on autorem m.in. „Rymów albo wierszy polskich”. Szymonowic natomiast zasłynął przede wszystkim zbiorem „Sielanek”, odbiegających od konwencji idealizowania wiejskiego życia.
Publicystyka
Andrzej Frycz Modrzewski swoją publicystyczną karierę rozpoczął w latach czterdziestych broszurą: „Łaski albo o karze za mężobójstwo”. Poruszał w niej kwestię rażącej niesprawiedliwości, jaką była nierówność ludzi wobec prawa, które szlachcica winnego śmierci człowieka nisko urodzonego karało o wiele łagodniej, niż plebejusza winnego śmierci szlachcica; za takie przewinienie nieodmiennie skazywano na śmierć. Pełnię swoich poglądów rozwinął Modrzewski w wydanej w 1551 r. rozprawie „O poprawie Rzeczpospolitej”. Obszerne dzieło składa się z pięciu części i dotyczy szerokiej gamy zagadnień: obyczajów, wychowania i edukacji; reorganizacji systemu sądowniczego w myśli idei równości wobec prawa; wojny i pokoju, ograniczeniu wpływu kościoła na sprawy państwa.
Przeciwnikiem Modrzewskiego był Stanisław Orzechowski, orędownik władzy duchownych. Uważał, że państwo polskie jest nierozerwalnie związane z Kościołem, który tworzy jego podstawy i gwarantuje wolność.
Schyłkowa faza renesansu w Polsce (lata 80 XVI w. – lata 40. XVII w.)
Literatura mieszczańska
Ważnym twórcą tego nurtu był Sebastian Fabian Klonowic, autor m.in. utworu pt.: „Flis, to jest Spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi” oraz Walenty Roździeński i Franciszek Śniadecki.
Literatura sowizdrzalska
Pod koniec XVI wieku rozwija się też literatura sowizdrzalska, czyli popularna, straganowa, prześmiewcza skierowana przeciwko feudalnemu porządkowi. Twórcy tego nurtu to najczęściej ubodzy włóczędzy, rybałci, byli żacy czy wędrowni nauczyciele. Łączy ich los wędrowca, człowieka poszukującego swojego miejsca na źle urządzonym świecie. Wyśmiewają szczególnie możnych, ludzi dumnych i bogatych. Wymienić można tu m.in.: Jana z Kijan („Nowy Sowiźrzał albo raczej Nowyźrzał”, „Fraszki Sowirzała nowego”), Jana Dzwonowskiego, Jana z Wychylówki.
Publicystyka
Ważnym zwolennikiem reform tego okresu był kaznodzieja Zygmunta III Wazy, jezuita Piotr Skarga. Najpełniejszy obraz jego poglądów zawierają „Kazania sejmowe”, gdzie autor wylicza największe „choroby” Rzeczpospolitej, takie jak: prywata, tolerancja wobec herezji, niesprawiedliwe prawa, samowola szlachecka, upadek obyczajów i brak patriotyzmu.