Literatura renesansowa rozwijała się pod wpływem wzorów antycznych. Odrodziła się łacina klasyczna, sięgano po antyczne gatunki, tematy i motywy. Czerpano z filozofii i teorii literatury. Dużym powodzeniem cieszyli się tacy twórcy jak: Wergiliusz, Horacy, Cyceron, Platon, odwoływano się do stoików i epikurejczyków. Rozwojowi literatury sprzyjała – z jednej strony – instytucja mecenatu, z drugiej zaś wynalazek druku, dzięki któremu utwory mogły być rozpowszechniane z nieznaną dotąd szybkością oraz na szeroką skalę.
Poetyka w renesansie
„Poetyka” Arystotelesa była dla twórców odrodzenia zbiorem wytycznych, określała najważniejsze zasady i reguły dla poszczególnych rodzajów i gatunków literackich. Na wzór tego podręcznika powstawało bardzo wiele współczesnych – autorem najsłynniejszego był G.C. Scaliger. Szczegółowe określenie reguł tworzenia miało pomóc twórcy jak najwierniej naśladować starożytnych, a więc zbliżyć się do ideału, jednocześnie stanowiło jednak poważne ograniczenie inwencji.
Zgodnie z estetyką klasycyzmu literatura miała wiernie odtwarzać rzeczywistość (zasada mimesis). Tak jak w innych dziedzinach sztuki – ceniono stosowność, harmonię, umiar, prostotę.
Do najbardziej cenionych gatunków należały: w dramacie – tragedia i komedia; w epice epos, a w liryce – pieśń, elegia i hymn oraz drobne formy, jak epigramat, fraszka, anakreontyk.
Tematyka dzieł renesansowych
Zgodnie z dominującym prądem epoki - humanizmem literatura skupiła się na człowieku i jego sprawach. Codzienność, zwykłe zdarzenia stały się godne miejsca w literaturze. Rozwijała się literatura miłosna („Dekameron” Boccaccia, „Sonety do Laury” Petrarki”).
Nurty literatury renesansowej
Istniały obok siebie dwa bardzo odległe nurty: plebejski i uczony. Powstawały traktaty wybitnych humanistów na tematy naukowe, etyczne, polityczne czy filozoficzne, a także utwory parenetyczne („Podręcznik rycerza Chrystusowego” Erazma z Rotterdamu, „Il Cortegiano” Castiglionego, „Książę” Machiavellego).
Jednocześnie rozwijała się literatura błazeńska, prześmiewcza, plebejska właśnie, drwiąca z ustalonego porządku społecznego i uczonej mądrości humanistów.
Horacjanizm w literaturze renesansowej
Horacy cieszył się wyjątkowym powodzeniem wśród artystów renesansu, naśladowano go w formie, stylu i treści. Badacze mówią nawet o horacjanizmie jako o zespole tendencji twórczych. Cechy charakterystyczne horacjanizmu to dystans do świata i siebie, niemal stoicki spokój wobec zawirowań losu, powściągliwość idąca w parze z tematyką osobistą.
Linqua vulgaris
Z jednej strony popularne stały się studia języków klasycznych: łaciny, greki, hebrajskiego, z drugiej zaś – zaczęto tworzyć literaturę w językach narodowych, tzw. linqua vulgaris. Każdy wykształcony człowiek powinien był znać języki starożytne, by móc czytać oryginalne teksty. Jednak twórcy renesansowi zdawali sobie sprawę, jakie znaczenie ma rozwój języka narodowego. W tym czasie kształtują się pierwsze ortografie i alfabety. Większość twórców, szczególnie w pierwszym okresie epoki, pisała w dwóch językach, np. Petrarca, Boccaccio, Kochanowski.
Najważniejsi twórcy renesansu
Renesansowe idee najwcześniej pojawiły się we Włoszech za sprawą takich twórców jak Petrarka czy Boccaccio. „Sonety do Laury”, napisane w języku włoskim, są cyklem w całości poświęconym miłości, zarówno tej zmysłowej, jak i uduchowionej i religijnej. Nowością jest brak moralizowania, podejście poety jest raczej egzystencjalne. Podobnie w „Dekameronie” Boccaccia – miłość stanowi wartość samą w sobie.
Twórcy dramatyczni na ogół starali się naśladować antycznych mistrzów. Rewolucją w teatrze okazała się działalność pisarska Williama Szekspira. Za jego sprawą powstał nowy typ tragedii, skupiony na wewnętrznych przeżyciach bohatera, który sam stanowi o swoim losie.
Wśród twórców epickich ważne miejsce zajmuje francuski pisarz – Francois Rabelais. „Gargantua i Pantagruel” to obszerna powieść stanowiąca swego rodzaju pomost między kulturą średniowiecza i nową epoką. Dzieło wyrasta ze średniowiecznej tradycji karnawałowej, a jednocześnie jest to wielka pochwała człowieka i jego życia doczesnego.
Odrodzenie dotyczyło także eposu. Powstały dzieła takie jak: „Orland szalony” L. Ariosta i „Jerozolima wyzwolona” T. Tassa.
Do nurtu „uczonego” zalicza się wybitny autor cyklu esejów, Michel de Montaigne. Jego „Próby” to rodzaj duchowego dziennika, zawierającego przemyślenia na najbardziej istotne tematy, takie jak: sens życia, istota szczęścia, etyka. Autor nie stara się stworzyć spójnego systemu filozoficznego, a jedynie dzieli się swoimi refleksjami i sugeruje, by: „(...) poznać siebie, nauczyć się dobrze żyć i dobrze umrzeć”.
