Oświecenie to epoka, która trwała od końca XVII wieku do schyłku wieku XVIII. W tym czasie na piedestale był ludzki rozum (racjonalizm). Poniżej charakteryzujemy epokę oświecenia. Powtórz swoją wiedzę!
Ramy czasowe epoki oświecenia
Oświecenie to epoka, w przypadku której daty graniczne trzeba określać osobno dla Polski i osobno dla pozostałych państw Europy. Przy czym najistotniejsze są tutaj wydarzenia we Francji, którą można nazwać ojczyzną oświecenia, choć nie wolno zapominać o ogromnym wkładzie kultury niemieckiej (filozofia Immanuela Kanta).
Za początek oświecenia we Francji przyjmuję się datę śmierci Ludwika XIV, czyli rok 1715, i podaje się, że trwało ono właściwie do przełomu wieku XVIII i XIX.
Ramy czasowe oświecenia w Polsce
W Polsce początek oświecenia związany jest z utworzeniem w roku 1740 Colegium Nobilium – szkoły założonej przez Stanisława Konarskiego, która odznaczała się nowoczesnym programem kształcenia w porównaniu z istniejącymi nadal szkołami jezuickimi o szesnastowiecznym rodowodzie. Koniec epoki w Polsce to rok 1822 – data wydania pierwszego zbioru poezji Adama Mickiewicza.
Oświecenie - skąd nazwa epoki?
Obok polskiego terminu "oświecenie" funkcjonują jeszcze takie określenia jak le siecle philosophique (wiek filozofów) czy le siecle des lumieres (wiek świateł). Związane jest to z faktem, że ludzie tego okresu postrzegali swoje czasy jako nastanie epoki rozumu, wyzbytej zabobonów, w której prymat wiedzie wiedza naukowa, nie zaś niczym niepoparte wierzenia. Stąd sami uznawali się za oświeconych.
Filozofia i światopogląd oświecenia
Oświeceniowy światopogląd oparty jest na wierze w możliwości ludzkiego rozumu (racjonalizm) i optymizmie poznawczym, według którego człowiek jest zdolny poznawać otaczający świat i właściwie nic nie stoi mu na przeszkodzie. Pojawiło się wówczas wiele nurtów myślenia, które zaakcentowały ważność poznania naukowego tyle, że było to poznanie specyficznie rozumiane. Istotną rolę odgrywało w nim odwołanie się do empirii, to znaczy potwierdzanie teorii naukowych na drodze doświadczenia. Prowadziło to miedzy innymi do odrzucenia wszystkiego, dla czego nie udawało się odnaleźć jakiejś procedury doświadczalnej.
Empiryzm
W związku z tym mówi się o empiryzmie, dla którego przedstawicielami w filozofii byli tacy myśliciele jak David Hume czy John Locke. Ten ostatni określił umysł jako tabula rasa (łac. czysta karta), który w trakcie życia zapisuje się różnymi doświadczeniami.
Sensualizm
Z empiryzmem związany był sensualizm, czyli pogląd, według którego najistotniejsze dla poznania jest doświadczenie zmysłowe.
Wszystkie te poglądy podważały zasadność tego, co wydawało się irracjonalne lub nie mogło być w pełni pojęte za pomocą rozumu czy doświadczone zmysłowo. Było to wykorzystywane szczególnie w oświeceniu francuskim, dla którego apogeum stanowi rewolucja francuska, przeciwko religii, która przecież jest niesprowadzalna do elementów racjonalnych. Skutkowało to u niektórych przedstawicieli epoki antyklerykalizmem, a nawet ateizmem (pogląd negujący istnienie Boga).
Ateizm, antyklerykalizm, deizm
Charakter antyklerykalny ma z pewnością twórczość Woltera. Religia bardzo często była traktowana jako pewien system opowieści, który nieporadnie wyjaśniał ludzką egzystencję. Uznano, że wraz z rozwojem myśli naukowej tego typu wyjaśnienia nie są już potrzebne. Bardzo popularny wśród ludzi oświecenia był pogląd zwany deizmem, według którego Bóg jest jedynie konstruktorem świata, ale po jego stworzeniu przestał się nim interesować i nie ingeruje w życie ludzkie. Za hasło epoki można uznać łaciński zwrot sapere aude! (odważ się myśleć), który rozsławił Immanuel Kant, pisząc w 1784 roku tekst pod tytułem „Czym jest oświecenie?”.
Przeciwstawienie się feudalizmowi
Poddawanie w wątpliwość przekonań religijnych, a co najczęściej za tym idzie - władzy Kościoła, zaowocowało zmianami w myśleniu politycznym oraz etycznym. W przeważającej części średniowiecznej Europy panował feudalizm. Ustrój oparty na hierarchii, gdzie wielki wpływ na pozycję społeczną miało pochodzenie. Ono określało w dużej mierze, jak będzie wyglądało życie ludzkie. Każdy człowiek wraz z narodzinami zostawał w rzeczywistości przypisany do określonego szczebla drabiny społecznej. Szlachetnie urodzeni byli przeznaczeni do polityki i prowadzenia wojen, mieszczanie zajmowali się rzemiosłem, chłopi uprawą roli i hodowlą bydła. Taka struktura byłą odzwierciedleniem hierarchii panującej, według ludzi średniowiecza, w świecie: na samym jej szczycie stoi Bóg, a potem poszczególne byty, różniące się godnością: od aniołów po ludzi, zwierzęta, rośliny i rzeczy nieożywione.
Oświecenie otwarcie zakwestionowało takie poglądy. Król nie był już władcą z woli Bożej, dlatego jego władzę można było zakwestionować. Pojawiły się pomysły dotyczące utworzenia republiki, gdzie władzę mieli sprawować wszyscy obywatele (nie jest to pomysł nowy, wszak już starożytność wypracowała ustrój demokratyczny). W 1748 roku powstało ważne dzieło z dziedziny refleksji politycznej „O duchu prawa”. Jego autorem był Charles Montequieu (Monteskiusz) propagujący pomysł wprowadzenia dwuizbowego parlamentu i ideę trójpodziału władzy (miała być ona podzielona na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, co zapewniało, że żadna jednostka nie będzie mogła sprawować władzy jednocześnie w tych trzech zakresach). Pomysł Monteskiusza jest podstawą dzisiejszych demokracji.
Libertynizm
W dziedzinie moralności nastąpiło pewne rozluźnienie obyczajów. Pojawili się tak zwani libertyni, czy, jak ich określano, wolnomyśliciele. Łamali dotychczasowe tabu i poddawali w wątpliwość panujące wówczas kodeksy moralne. Najbardziej znanym przedstawicielem libertynizmu jest Markiz de Sade.
Manifest epoki
Dziełem, które propagowało idee epoki, była „Encyklopedia, albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł”, zwana encyklopedią francuską, wydawana we Francji w latach 1751–1766. Miała to być synteza całej dotychczas zgromadzonej wiedzy. Głównym redaktorem był Denis Diderot, a przy jej powstawaniu brali udział między innymi: Jan Jakub Rousseau, Monteskiusz, Jean d’Alembert, Wolter.
Prądy artystyczne w epoce oświecenia
W epoce oświecenia występują trzy główne nurty artystyczne: rokoko, klasycyzm i sentymentalizm.
Rokoko
Był to nurt artystyczny przejawiający się przede wszystkim w architekturze wnętrz. Stały się one bardziej kameralne, ciepłe i wygodne. Dla rokoka charakterystyczne jest wprowadzenie do pomieszczenia wielu elementów mających charakter ozdobny. Dominowała asymetryczność i falistość linii. Pojawiła się sztukateria, meble były delikatnie inkrustowane, kolorystykę wnętrza oparto na pastelowych kolorach. Mówi się, że był to styl kobiecy i okres buduarów (pomieszczeń usytuowanych przeważnie między salonem a sypialnią, w których panie domu odpoczywały lub przyjmowały gości).
Klasycyzm
Nurt obecny we wszystkich rodzajach sztuk. Był kolejnym powrotem do kultury antycznej. W architekturze przejawiał się jako dążenie do harmonii i symetrii (realizowanie antycznego ideału piękna). Oszczędny w zdobnictwie, stosujący przede wszystkim linie proste, w przeciwieństwie do falistego miękkiego konturu stosowanego w baroku. Wiele budowli użyteczności publicznej, takich jak ratusze, teatry, budowano właśnie w tym stylu.
W Polsce przykładem najbardziej znanej budowli klasycystycznej jest Pałac Łazienkowski zaprojektowany przez Dominika Merliniego. Charakterystyczne dla tego stylu są także szlacheckie dworki, które wyróżniają się gankami otoczonymi kolumnami i spadzistym dachem.
Istotną część architektury zaczęły stanowić ogrody. Najczęściej projektowano tak zwane ogrody francuskie o dokładnie wytyczonych alejkach i symetrycznej budowie, z równo przyciętymi roślinami. Była to manifestacja panowania nad przyrodą. Z biegiem czasu ogrody francuskie stopniowo były wypierane przez tak zwane ogrody angielskie. W ich przypadku pozwalało się na swobodne rozwijanie się roślinności. We wnętrzu ogrodów tworzono często sztuczne ruiny, ustawiano rzeźby o tematyce mitologicznej.
W malarstwie przeważały sceny statyczne, stosowano ostry kontur i chłodne kolory. Sceny przedstawiane na obrazach miały być wzniosłe i majestatyczne. Podejmowano tematy historyczne, czasem podporządkowywano sztukę doraźnym potrzebom społecznym (Jacque Luis David – najpierw malarz rewolucji francuskiej, następnie portrecista Napoleona), pojawiały się także odwołania do mitologii. W ówczesnej rzeźbie odnaleźć można podobne wyznaczniki. Tutaj także wykorzystywano inspiracje antyczne. Antonio Canova przedstawiał na przykład postaci współczesne jako mitologiczne.
Literatura klasycyzmu
Tak się składa, że najwięksi pisarze klasycyzmu tworzą jeszcze w epoce Ludwika XIV* . Należą do nich przede wszystkim dramatopisarze: Racine, Corneille (tragedia), Molier (komedia). W swojej twórczości nawiązują do wzorców antycznych, których próbują ściśle przestrzegać. W tragedii wiąże się to nie tylko z podjęciem tematyki mitologicznej, ale także przestrzeganiem zasady trzech jedności.
Kodyfikatorem praw poezji klasycystycznej był Nicolas Boileau, który zawarł jej wykładnię w dziele zatytułowanym „Sztuka poetycka”. Zasadniczo literatura podporządkowana była postulatom rozumu. Artysta powinien dążyć do wyrażenia ładu świata, uwypuklenia racjonalnych prawd, które nim rządzą. Jego rolą jest dążenie do prawdy i piękna jako wartości uzasadnianych na drodze intelektualnego namysłu. Literatura powinna, jak pisał w starożytności Kwintylian, movere, docere i delectare, czyli jednocześnie wzruszać, uczyć i bawić. Stąd cześć utworów klasycystycznych ma charakter dydaktyczny i moralizatorski (poemat dydaktyczny). Zasadniczo w swojej twórczości artysta powinien przestrzegać zasady stosowności i unikać przedstawiania zbyt gwałtownych scen czy uczuć.
Sentymentalizm
Nazwa tego prądu artystycznego pochodzi od tytułu książki Laurence’a Sterne’a „Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy”. Jego podstawy można znaleźć w filozofii Jana Jakuba Rousseau. Wzywał on do powrotu do natury, uważał bowiem, że cywilizacja zniszczyła pierwotne dobro, które jest w człowieku, ponieważ człowiek jest właśnie z natury dobry. To, co naturalne było związane z uczuciowością i przeciwstawianiem się konwencjonalnym prawom, które na człowieka nałożyła kultura. W literaturze objawiało się to zwróceniem większej uwagi na psychikę bohaterów, przejęcie się ich indywidualnymi losami, koncentracja na przeżywaniu i uczuciowości. Preferowanym gatunkiem, oprócz powieści sentymentalnej, dla której wzór stanowiło dzieło Sterne’a, była sielanka. Uważa się, że sentymentalizm był w literaturze zapowiedzią romantyzmu.
Oświecenie - literatura polska
W Polsce działalność na polu sztuki, zwłaszcza literatury, powiązana była z reformami politycznymi i społecznymi, które starano się przeprowadzić, by ocalić państwo od upadku. Dlatego dominantą tego okresu będzie przede wszystkim literatura dydaktyczna tworzona głównie w duchu klasycystycznym. Istotną rolę w kulturze tego okresu odegrał król Stanisław August Poniatowski, który objął swym mecenatem najważniejszych twórców epoki. Organizował słynne obiady czwartkowe, w czasie których prezentowano nowe dzieła literackie, dyskutowano o współczesnych prądach literackich, rozważano reformę kultury i szkolnictwa. Za jego rządów pojawiło się pierwsze nowoczesne czasopismo – „Monitor” – wzorowane na angielskim „Spectatorze”. W następnej kolejności powstały „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” (1770-1777 – redaktorem był Adam Naruszewicz), które były pismem poświęconym jedynie współczesnej kulturze.
W 1773 roku utworzono Komisję Edukacji Narodowej, pierwszy w Polsce tak nowoczesny organ rządowy, powołany do przeprowadzenia reformy edukacji, gdyż za cel stawiano sobie, zgodnie z nazwą epoki, oświecenie społeczeństwa. Tworzy wówczas wielu pisarzy szczerze przejętych misją kształcenia: Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic, Ignacy Krasicki, a także ważny myśliciel owego okresu, Jan Śniadecki. Duża część ich pisarstwa to publicystyka, która najbardziej nadawała się do propagowania nowych idei.
W 1765 roku otwarto pierwszy teatr publiczny. Grano w nim sztuki rodzime, między innymi autorstwa Franciszka Bohomolca (dydaktyczne komedie), ale prezentowano także twórczość zagraniczną (Molier).
Obok literatury klasycystycznej istniała także sentymentalna. Jej głównym przedstawicielem był Franciszek Karpiński, który miedzy innymi tworzył sielanki („Laura i Filon”) oraz wiersze miłosne.
* Można powiedzieć, że klasycyzm literacki w ogóle nie mieści się w ramach oświecenia, ponieważ wykracza poza trwanie epoki. Z jednej strony klasycystycznymi można już nazwać dzieła niektórych pisarzy renesansowych, silnie nawiązujących do tradycji antycznej, z drugiej strony klasycyzm jest żywy aż do dzisiaj i stanowi ciągłą inspirację dla pisarzy współczesnych – na gruncie polskim na przykład Jarosław Marek Rymkiewicz, Ryszard Przybylski