Kultura oświecenia w Europie - charakterystyka i przedstawiciele

Kultura oświecenia miała charakter uniwersalny. W całej Europie warstwy wykształcone posługiwały się językiem francuskim, dominował on na dworach, w polityce i w nauce. Jednocześnie nasilało się poczucie odrębności narodowej poszczególnych krajów i dążenie do doskonalenia języków narodowych.
    
Oświecenie to epoka rozwoju nauki i oświaty. Powstawało wiele instytucji o charakterze edukacyjnym. Zakładano nowe szkoły i reformowano system szkolnictwa. Powstawały biblioteki publiczne, księgarnie, wypożyczalnie i gabinety lektur. Książka stała się przedmiotem codziennego użytku. Ducha tych zmian doskonale oddaje tzw. Wielka encyklopedia francuska, trzydziestotomowa praca stanowiąca zbiór ówczesnej wiedzy. Redaktorem całości zatytułowanej „Encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł” był Denis Diderot, a poszczególne artykuły opracowywane były przez największe autorytety tamtego okresu, m.in. Monteskiusza, Woltera (filozofia Newtona), Rousseau, Holbacha (system przyrody), Condorceta (idea matematyki społecznej) czy d’Alemberta (wstęp na temat klasyfikacji nauk). Łącznie nad opracowaniem 68 tysięcy haseł pracowało 150 osób.
    
Celem autorów było dokonanie swego rodzaju bilansu dorobku ludzkiej cywilizacji materialnej. W natłoku informacji poszukiwali ładu i uporządkowania całokształtu wiedzy. Dzieło powstawało w latach 1751-1772. Encyklopedia nie jest typowym obiektywnym zbiorem faktów naukowych, ponieważ niesie ze sobą ładunek ideologiczny. Jest manifestem na rzecz praw człowieka, obroną najniższych warstw, pokrzywdzonych przez system feudalny, sprzeciwem wobec tyranii i nietolerancji oraz wielką pochwałą ludzkiego rozumu.
    
Tak śmiałe poglądy spotkały się z ostrą krytyką ze strony dworu i kościoła, doszło nawet do konfiskaty dwóch pierwszych tomów. Jednak ostatecznie encyklopedyści doprowadzili swoje dzieło do końca, choć niektóre artykuły zostały ocenzurowane. Encyklopedia cieszyła się dużą popularnością wśród czytelników, co świadczy o społecznym zainteresowaniu taką tematyką.
    
Dzieło to przyczyniło się do popularyzacji poglądów i postaw wolnościowych i miało duże znaczenie dla wybuchu rewolucji 1789 roku.
    
Poszerzenie horyzontów wiedzy o świecie i człowieku było możliwe także dzięki odkryciom geograficznym i licznym podróżom. Poznawano nowe regiony, nowe kultury i cywilizacje. Na tym gruncie zrodził się popularny w oświeceniu mit „dobrego dzikusa”, człowieka niezepsutego przez europejską cywilizację. Największym propagatorem idei życia w zgodzie z  naturą był Jean Jacques Rousseau:

W układzie naturalnym, gdzie wszyscy ludzie są równi sobie, wspólnym ich powołaniem jest stan człowieczeństwa, i kto wychowany jest odpowiednio do tego stanu, ten nie może źle spełniać obowiązków tego stanu.
    
Ważnym elementem życia kulturalnego stało się czasopiśmiennictwo, zakładano nowe tygodniki, dzienniki i inne periodyki, które miały kształtować opinię publiczną. Filozofowie i pisarze byli często jednocześnie publicystami i działaczami. Na przykład Wolter został doradcą króla pruskiego Fryderyka II, prowadził też ożywioną korespondencję z innymi monarchami i uczonymi swoich czasów.
    
Zmieniała się rola pisarza, który stawał się wychowawcą i nauczycielem narodu. Jednocześnie miał też za zadanie dostarczać odbiorcom rozrywki. Stąd popularność powieści przygodowych i podróżniczych, przedstawiających obce krainy i niosących naukę moralną. Utwory tego rodzaju często zawierały krytykę stosunków społecznych i europejskiej cywilizacji („Podróże Guliwera” Jonathana Swifta, „Przypadki Robinsona Crusoe” Daniela Defoe). Nie mniejsze znaczenie miała powieść sentymentalna („Nowa Heloiza” Jeana Jacques Rousseau, „Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy” Lawrance'a Sterne`a, „Cierpienia młodego Wertera” Johanna Wolfganga Goethego), kierująca uwagę odbiorcy na uczucia i duchową stronę ludzkiej natury, niejednokrotnie zawierająca też głęboką treść filozoficzną. Za sprawą twórczości Woltera narodził się nowy gatunek epicki – powiastka filozoficzna, która w dowcipny i błyskotliwy sposób ośmieszała współczesne społeczeństwo, kulturę, rządy, instytucje kościelne i wiele innych zjawisk życia publicznego, będąc jednocześnie wykładnią idei filozoficznych.  
    
Kultura oświecenia nie była jednolita, obok dominującego racjonalizmu, kultu wiedzy i cywilizacji oraz zobojętnienia w kwestiach religijnych, rozwijały się tendencje przeciwne. W całej Europie pojawili się przedstawiciele iluminizmu, którzy dążyli do odrodzenia chrześcijaństwa w duchu mistycyzmu. Podobnie filozofia naturalna głoszona przez Rousseau była sprzeciwem wobec kultu cywilizacji. Krytycyzm w stosunku do zjawisk społecznych miał przeciwwagę w filozofii optymistycznej, głoszącej ewolucję ludzkości ku formom coraz doskonalszym.