Streszczenie
W polskim tłumaczeniu „Cyda” autorstwa Jana Andrzeja Morsztyna akt I dramatu poprzedza „Prolog” wygłaszany przez upersonifikowaną Wisłę, która wita parę królewską przybyłą na sejm 1661 roku, reasumując najważniejsze wydarzenia militarne ostatnich lat: nawiązuje do tzw. potopu szwedzkiego z 1655 roku i wyzwolenia zajętych wtedy przez wroga miast, jak również zakończonej pomyślnie dla Rzeczypospolitej wojny z Moskwą.
AKT I
Rzecz dzieje się w Sewilli, mieście stołecznym Kastylii. Don Diego objawia Elwirze, iż chętnie widziałby w Roderyku swojego zięcia przez wzgląd na znakomite tradycje rycerskie jego rodziny, o czym pokojówka bez zwłoki donosi swej pani – Chimenie – potajemnie zakochanej w mężnym młodzieńcu. Tymczasem Królewna objawia swej służącej Leonorze, iż także zakochana jest w Roderyku, jednak ze względu na swoją godność nie może oddać ręki zwykłemu poddanemu, aby więc przestać myśleć o owej niemożliwej do spełnienia miłości skojarzyła młodzieńca ze swą przyjaciółką.
W tym samym czasie na zamku kończą się obrady, których efektem jest przyznanie stanowiska marszałka królewicza Diegowi w uznaniu jego wieloletniej służby, choć sukcesy militarne Gomesa miały bardziej kwalifikować go do owej nagrody. Skutkiem kłótni dwóch nestorów staje się policzek, jaki Gomes wymierza Diegowi przed jego domem, zawiązujący jednocześnie tragiczny węzeł wydarzeń. Oto bowiem Diego, zbyt słaby już na pojedynkowanie się w obronie swego honoru, prosi o stanięcie w jego obronie Roderyka; starzec zdaje sobie sprawę z miłości syna do córki swego adwersarza, ale uznaje honor rodziny za ważniejszy, do podobnych wniosków dochodzi również sam Roderyk po krótkiej rozprawie z własnymi myślami.
AKT II
Arias, dworzanin Królewny, radzi Gomesowi, aby przeprosił Diega i załagodził tym samym gniew Króla spowodowany obrazą wymierzoną w jego dworzanina, krewki szlachcic obstaje jednak przy swoich racjach. Chwilę później w jego domu pojawia się Roderyk i wyzywa Gomesa na pojedynek; w nieustraszoności młodzieńca i jego uporze w obronie czci ojca Gomes widzi potwierdzenie słuszności swojego wyboru jego osoby na zięcia. Scena przenosi się do komnaty Królewny, która nie kryje, że toczący się konflikt obudził na nowo jej nadzieje, jeśli bowiem Roderyk zwycięży doświadczonego hrabiego nie będzie wstydem oddanie mu swojej ręki. Poza sceną ma miejsce pojedynek, w którym Roderyk niepodziewanie pokonuje Gomesa, wobec czego pogrążona w żałobie Chimena niemal natychmiast pojawia się u Króla z prośbą o ukaranie zabójcy. Po wysłuchaniu obu stron konfliktu (Chimeny i stającego w obronie syna Diega) monarcha postanawia powierzyć werdykt w tej sprawie radzie ministerialnej.
AKT III
Roderyk pojawia się domu Chimeny, wydobywając z niej wyznanie, iż pomimo tego, co zaszło między ich rodzinami, nadal kocha swego niedoszłego narzeczonego, nie może jednak zaniechać zemsty, ponieważ ściągnęłaby tym hańbę na dom zamordowanego Gomesa – jej serce przemawia za oddaniem się miłości, ale rozum zdecydowanie jej zabrania.
Tymczasem Diego dziękuje Roderykowi za obronę jego honoru, ten jednak odpowiada mu wymówkami, iż wraz ze spełnieniem synowskiego obowiązku pozbawił się szczęścia u boku Chimeny, a tym samym – sensu życia. Ojciec radzi mu wówczas, by takim razie poszukał upragnionej śmierci w boju z Maurami, którzy dotarli właśnie do brzegów miasta i rozpoczęli jego atak – w ten sposób być może zasłuży sobie również na powszechne poważanie i wybaczenie Chimeny.
AKT IV
Roderyk wsławia wielkim męstwem na wojnie z Maurami, ustami ojca prosząc przed królem o jedną tylko nagrodę – zjednanie mu przychylności Chimeny. Coraz bardziej kruszy to opór panny, która nadal obstaje przy poczuciu obowiązku pomszczenia ojca, choć nawet Królewna przekonuje ją, że w oczach społeczeństwa owa powinność została już wypełniona: wybawiwszy Kastylię od Maurów Roderyk powetował państwu stratę mężnego wodza w osobie Gomesa. W uznaniu jego zasług Król ustanawia go władcą Toledo i Granady, nazywając Roderyka – za pojmanymi królami mauretańskimi – Cydem.
Chimena przybywa po raz kolejny prosić o wymierzenia kary za zabójstwo jej ojca, na co Król wysuwa sugestię, iż Roderyk zginął w boju. Dramatyczna reakcja panny staje się ostatecznym dowodem na jej nieugaszoną miłość, jednak dowiedziawszy się prawdy Chimena otwarcie wzywa do pojedynkowania się w jej imieniu, oferując temu, który pomści śmierć jej ojca swoją rękę. Do wypełnienia tego zadania zgłasza się zakochany w niej Sankty, Król zaś zarządza, iż w takim razie Chimena zostanie żoną zwycięzcy pojedynku.
AKT V
Tuż przed pojedynkiem Roderyk przychodzi pożegnać się z Chimeną wyjawiając jej, że zamierza oddać Sanktemu zwycięstwo bez walki. Chimena ze wstydem rozkazuje mu wtedy wygrać pojedynek, nie chce bowiem wychodzić za Sanktego. Tymczasem Królewna zwierza się Leonorze, iż tym bardziej pała miłością do Roderyka teraz, gdy przez swoje zwycięstwa i tytuł Cyda stał się godnym jej ręki, nie widzi jednak szans na przeszkodzenie miłości, której nawet zabicie Gomesa nie potrafiło zniweczyć. Tymczasem Sankty przybywa do domu Chimeny, wyzwalając rzewne, dramatyczne wyznanie niepokonanej miłości do Roderyka z ust panny przekonanej o jego śmierci. Pojawia się Król, który znów uspokaja Chimenę objaśnieniem, że do pojedynku nie doszło, ponieważ Roderyk nie chciał przelewać krwi Sanktego; uznaje pomstę Chimeny za dokonaną przez tak długie upieranie się przy śmierci ukochanego i radzi, by wyzbyła się oporów i pomyślała nareszcie o sobie, wychodząc za Roderyka. Aby dać Chimenie czas na żałobę Król wysyła Cyda na rok na wojnę przeciw Maurom, w której waleczny młodzieniec z pewnością wielce przysłuży się ojczyźnie i pomnoży swoją sławę.
Plan wydarzeń
1. Planowanie małżeństwa Chimeny i Roderyka jako idealnego połączenia dwóch wsławionych w Kastylii rodów, a jednocześnie spełnienia szczerej miłości młodych.
2. Miłość Królewny do Roderyka – niemożliwa do spełnienia przez różnicę stanów.
3. Obrady na królewskim dworze, po których niespodziewanie marszałkiem królewicza mianowany zostaje Diego.
4. Gomes wymierza Diegowi policzek.
5. W akcie obrony rodzicielskiego honoru Roderyk wyzywa Gomesa na pojedynek i niespodziewanie wygrywa, uśmiercając swego adwersarza.
6. Chimena prosi Króla o ukaranie zabójcy jej ojca, czego wymaga od niej obowiązek wobec własnego rodu, nie potrafi jednak przestać kochać Roderyka i potajemnie mu sprzyjać.
7. Za poradą ojca Roderyk udaje się na wojnę z Maurami, w której wsławi się wielkim męstwem i wodzowskim kunsztem; w nagrodę otrzymuje od Króla tytuł Cyda (władcy) Toledo i Granady.
8. Chimena nadal domaga się pomszczenia ojca, oferując ostatecznie swą rękę temu, kto podejmie się owego wyzwania; zgłasza się zakochany w pannie Sankty.
9. Król zarządza, iż zwycięzca pojedynku pojmie Chimenę za żonę.
10. Roderyk wyjawia Chimenie, że zamierza poddać się Sanktemu bez walki, ukochana odwodzi go jednak od tego zamiaru.
11. Roderyk rezygnuje z pojedynku, pragnąc oszczędzić życie Sanktego.
12. Król tłumaczy Chimenie, że jej obowiązek wobec ojca został już spełniony przez stanowcze obstawanie przy zemście kosztem własnego szczęścia – teraz młodzi powinni pomyśleć o sobie.
13. Król wysyła Roderyka na wojnę z Maurami, by dać Chimenie czas na żałobę i związać kochanków więzami małżeńskimi po rocznym rozstaniu.