 |
Mansjon z misterium pasyjnego przedstawiający
sąd Piłata nad Jezusem |
Dramat w średniowieczu rozwijał się bardzo powoli. Jego najważniejszy odłam – religijny – wiązał się z obrzędami szczególnych wydarzeń w roku liturgicznym. Najczęściej inscenizowano wydarzenia związane z Wielkim Tygodniem. Były to tzw. misteria – bodaj najbardziej zaawansowany gatunek sceniczny wieków średnich. Z czasem pojawiły się także jasła – dzisiejsze jasełka – które przybierały formę ludową. W świeckiej dziedzinie tej sztuki najważniejszą rolę odgrywali wędrujący artyści – rybałci (muzycy), minstrele (recytatorzy) oraz żonglerzy (dający rozmaite popisy – takoż wokalne, jak i fizyczne). Ich występy często przeplatano tzw. intermediami (intermedium), czyli krótkimi scenami pełnymi humorystycznych wstawek.
Średniowieczne teatr i dramat wywodzą się najprawdopodobniej z antyku, którego elementy przeniknęły do następnej epoki. W późniejszych latach wpływy te widoczne były głównie w świeckim nurcie teatru, gdyż jego religijna gałąź wytworzyła (od ok. XIV stulecia) indywidualny sposób przedstawień scenicznych, który był czymś szczególnie imponującym. Dzieła tego typu wystawiano regularnie (powtarzający się rok liturgiczny) w świątyniach. W organizacji przedstawień uczestniczyło wiele osób, a wszystko uświetnione było doskonale wykonywana muzyką. Bardzo często działo się tak, że całe miasto okazywało się przestrzenią teatralną, a inscenizacje stanowiły okazję do wielkich świąt.
Jeśli chodzi o same przedstawienia, to przez długi czas były one „sztywne”. Dramat kościelny kierował się tekstem Pisma Świętego, do którego nie dopisywano żadnych dodatkowych fragmentów. W XII stuleciu we Francji narodziła się komedia elegijna, jednak charakter tych tekstów (bardzo duża rola narracji) świadczył o tym, iż ich inscenizacje musiały być ubogie gesty i działania aktorów. Dopiero z czasem nastąpiło przełamanie tych „ograniczeń” i teatr zaczął zbliżać się do formy, jaką znana jest z dzisiejszych czasów. Szczególną rolę odegrały w tym procesie dzieła religijne, które w okresie późniejszego średniowiecza zaczęły nawet przełamywać granicę między sceną a widownią, aktywizując odbiorców.
Do najważniejszych gatunków średniowiecznego dramatu należą: dramat liturgiczny, misteria, moralitety oraz mirakle. Pierwszy rodzaj był ściśle związany z liturgią Kościoła i połączony z wznoszeniem modlitw. Powstał on ok. X stulecia, jednak jego największy rozwój rozpoczął się od XIII stulecia (nastąpiły oddzielanie go od liturgii oraz wplatanie elementów niezawartych w Piśmie Świętym). Misteria średniowieczne były mocniej oddzielone od liturgii – mogły przedstawiać także sceny apokryficzne. W dodatku misteria kładły wielki nacisk na elementy dydaktyczne. Okres ich powstania datowany jest na X stulecia, lecz dopiero w XIV w. stały się samodzielnym gatunkiem. Moralitety były utworami o charakterze dydaktycznym. Najczęściej przedstawiały one alegoryczne sceny, które odnosiły się do walki dobra ze złem. Mirakle stanowiły natomiast gatunek dramatu religijnego. Ukazywały one sceny z życia świętych (głównie Matki Bożej oraz męczenników), eksponując przy tym ich cudowne dokonania i relacje z Bogiem.
W średniowieczu powstało wiele utworów scenicznych. Jednym z najważniejszych, który najwcześniej dotarł do Polski, było „Nawiedzenie Grobu” – dramat liturgiczny wystawiany najprawdopodobniej już w XIII stuleciu. Przykładem misterium jest polski tekst „Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu pańskim” Mikołaja z Wilkowiecka. Natomiast najbardziej znanym moralitetem jest „Skarga umierającego” w przekazie wrocławskim, czyli scenicznym, uwzględniającym podział na role.