Starożytność (koniec IV w. p.n.e. – 476 n.e.) i średniowiecze (476 n.e. – 1492 n.e.) to dwie epoki, które niewątpliwie stworzyły podwaliny dzisiejszej kultury. I chociaż znajdują się one w bezpośrednim sąsiedztwie, wykształciły zupełnie inne sposoby widzenia świata.
I. Starożytność i średniowiecze - religia
a) starożytność
1. Religia w starożytności była głównie politeistyczna. W Europie dominował model, który wykształcił się w ówczesnej Grecji. Każdy aspekt ziemskiego bytowania miał swojego patrona (np. nauka – Atena, sztuka – Apollo, wojna – Ares). To właśnie do niego zwracali się ludzie, by wybłagać korzystny dla siebie obrót spraw. Głównym bogiem i zarazem opiekunem bóstw pomniejszych był Zeus.
2. Krainą, do której ludzie trafiali po śmierci, był Hades. Dzielił się on na trzy części:
- Pola Elizejskie, czyli obszar pobytu ludzi zasłużonych,
- Ereb, czyli miejsce dla niczym niewyróżniających się,
- Tartar, czyli strefa, gdzie złoczyńcy byli poddawani bolesnym torturom.
3. Bogów wyobrażano sobie jako ludzi (antropomorfizacja). Większość z nich cechowała się wspaniałą budową ciała (za wyjątek można uznać Hefajstosa – kalekiego kowala). Bogowie greccy nie prowadzili pokojowej koegzystencji, wśród Olimpijczyków panowała nieustanna walka o władzę oraz realizację swoich planów.
4. Wierzenia greckie przejęte zostały później przez Rzymian, którzy wprowadzili łacińskie odpowiedni bóstw z Półwyspu Apenińskiego (np. Zeus = Jowisz). Religia starożytnych Rzymian cechowała się synkretyzmem, gdyż przejmowali one kolejne bóstwa od podbijanych narodów. Miejscem doskonale oddającym ten trend był Panteon, w którym znajdowała się „galeria” bóstw sprawujących pieczę nad Rzymianami.
5. Obok bogów w wierzeniach Greków i Rzymian istniały także inne istoty, które opiekowały się np. domami (rzymskie Penaty), gajami (nimfy), a nawet mogły zagrażać ludziom (rzymskie Lemury, które zsyłały szaleństwo).
6. Grecy i Rzymianie przykładali bardzo wielką wagę do sprawowania kultu swoich bogów. Wznosili im wspaniałe świątynie (doskonałym przykładem jest wzgórze Akropol w Atenach), składali ofiary (często niesamowicie krwawe, tzw. hekatomba). Jednakże święta były dla nich nie tylko okazją do oddania czci bogom, lecz także do zażycia rozkoszy ziemskiego życia.
7. W schyłkowym okresie starożytności religią panującą zostało chrześcijaństwo – stało się to za sprawą Konstantyna I Wielkiego i wydanego przez niego w 313 r. n.e. edyktu mediolańskiego.
W literaturze: Najpełniejszy zapis wierzeń i obrzędów religijnych praktykowanych w starożytności można dzisiaj odnaleźć w mitologiach (najbardziej znana to „Mitologia” Jana Parandowskiego). Wyobrażenie o tym, jak postrzegano dawniej bogów, znaleźć można także w największych eposach tamtych czasów: „Iliadzie”, „Odysei” oraz „Eneidzie”.
b) średniowiecze
1. Średniowiecze to czas bujnego rozwoju chrześcijaństwa. Ta monoteistyczna religia stała się dominującą niemal w całej Europie.
2. W średniowieczu szczególnie mocno akcentowano rzeczy ostateczne człowieka. Działo się tak z powodu bardzo trudnych warunków życia (nieustanne zagrożenie wojnami, zarazami, napadami rabunkowymi). Początkowo dusza ludzka mogła trafić do nieba lub do piekła. Czyściec, czyli miejsce gdzie zmarły przechodził oczyszczenie, pojawił się dopiero w XII w.
3. Bóg w średniowieczu przedstawiany był przede wszystkim jako surowy Sędzia, który bezwzględnie ocenia swoich poddanych. To właśnie Stwórcy przypisywano wszystkie wydarzenia, jakich nie umiano wtedy racjonalnie wyjaśnić (np. zaraza jak kara zesłana przez Boga).
4. W czasach średniowiecza bardzo dbano o czystość wiary. Tępiono rozmaite prądy religijne uznane uprzednio za herezje. Podobnym stosunkiem obdarzano wyznawców innych bogów, np. muzułmanów, przeciw którym wyruszano na kolejne krucjaty.
5. Bujny rozkwit chrześcijaństwa w średniowieczu stał się także impulsem do niezwykle silnego rozwoju cywilizacyjnego. Wznoszono liczne świątynie, z których większość przetrwała do naszych czasów. Powstało także wiele wspaniałych dzieł sztuki, do dzisiaj widniejących w muzeach lub świątyniach.
W literaturze: Niemal cała literatura powstająca w średniowieczu poświęcona była kwestiom religijnym. Szczególne miejsce w ówczesnej twórczości zajmowały hagiografie, czyli teksty opisujące życie świętych, co wiązało się z ich wzrastającym kultem. Wśród najważniejszych pozycji warto wymienić: „Legendę o św. Aleksym” oraz „Złotą Legendę” Jakuba de Voragine'a.
II. Starożytność i Średniowiecze - nauka i filozofia
a) starożytność
1. Starożytna Grecja była miejscem szczególnie intensywnego rozwoju filozofii. Powstało wtedy wiele rozmaitych prądów myślowych, które na przestrzeni wieków rozwijane były przez kolejnych myślicieli.
2. Filozofowie z tzw. jońskiej szkoły przyrody jako pierwsi podjęli próbę wyjaśnienia powstania świata bez udziału żadnych bóstw. Najważniejszymi jej reprezentantami byli: Tales z Miletu, Anaksymander, Anaksymenes.
3. W starożytnej Grecji narodziło się pojęcie antropocentryzm, które zakładało, że to właśnie człowiek stanowi centrum świata i z jego perspektywy należy oceniać poszczególne zjawiska. Za pierwszych myślicieli posługujących się tym terminem uznaje się sofistów.
4. Starożytna Grecja była także miejscem działalności największych ówczesnych myślicieli, których poglądy okazały się ponadczasowe i dały podwaliny systemom umysłowym kolejnych epok. Byli to: Sokrates, Platon i Arystoteles.
Pozostałe ważne szkoły filozoficzne, które narodziły się w starożytnej Grecji to: cynicy, sceptycy oraz stoicy (filozofia ta znalazła później kontynuatorów w Rzymie).
5. Starożytni myśliciele odnieśli wiele sukcesów na polu nauki. Arystarch z Samos jako pierwszy opracował koncepcję heliocentryczną (co ciekawe, koncepcja geocentryczna także wywodziła się z Grecji). Bardzo ważny jest także ich wkład w matematykę, którą zajmowali się głównie: Pitagoras, Tales z Miletu oraz Archimedes.
W starożytnej Grecji powstała także nauka historiozoficzna, a za jej ojca uważa się dzisiaj Herodota. Kolejni wielcy historycy pojawili się w Rzymie: Publiusz Korneliusz Tacyt, Seneka Starszy.
6. Starożytna Grecja była miejscem, w którym powstały podwaliny współczesnych systemów edukacyjnych. Młodzież męska gromadziła się w gimnazjonach, gdzie pracowała nad rozwojem fizycznym. Bardzo ważną funkcję w rozwoju intelektualnym pełnili pedagodzy, czyli niewolnicy – nauczyciele mający za zadanie edukować młodych ludzi.
W literaturze: Dzieła największych filozofów owych czasów w większości przepadły lub przetrwały tylko we fragmentach, jednakże wśród najważniejszych, które przeczytać można także dzisiaj, warto wymienić: dialogi Platona (np. „Fedon”, „Uczta”, „Kratylos”), „Poetykę” Arystotelesa (niezwykle ceniony tekst teoretycznoliteracki) oraz „Rozmyślania” Marka Aureliusza.
b) średniowiecze
1. Nauka w średniowieczu była podporządkowana doktrynie Kościoła chrześcijańskiego. Centralne miejsce zajmowała teologia, czyli nauka o Bogu.
2. Główne prądy filozoficzne tej epoki – scholastyka, tomizm, augustianizm oraz franciszkanizm – opierają się na teocentryzmie, czyli na przekonaniu, że to Bóg jest centrum wszechświata i to wokół Niego toczy się życie; toteż średniowieczne systemy myślowe nie koncentrowały się na poznaniu świata w oderwaniu od Boga.
3. Średniowiecze, chociaż przez wielu uznawane za epokę „ciemną”, jest także czasem, w którym miał miejsce niesamowity rozwój życia umysłowego. Głównie dzięki działalności duchownych powstawały pierwsze szkoły, które dawały przede wszystkim umiejętności czytania i pisania. W lepszych placówkach nauczano tzw. siedmiu sztuk wyzwolonych (dialektyki, logiki, retoryki – trivium oraz geometrii, arytmetyki, astronomii i muzyki – quadrivium). Dominującym językiem była łacina, co wiązało się z faktem, iż posługiwało się nią duchowieństwo.
4. W średniowieczu pojawiły się także pierwsze uniwersytety. Rozwijano tam program siedmiu sztuk wyzwolonych, dodając doń kursy medycyny, prawa, filozofii i teologii.
W literaturze: Średniowieczna nauka realizowała się także poprzez literaturę. Obok dzieł parenetycznych, które były kierowane głównie do prostego ludu, powstawały także liczne rozprawy filozoficzne. Do najważniejszych z nich należą m.in: „Kwestia o duszy” i „Dysputy problemowe o prawdzie” Tomasza z Akwinu oraz „Teologia chrześcijańska” Piotra Abelarda.
III. Starożytność i Średniowiecze - sztuka
a) starożytność
1. Literatura
Poezja
Początki antycznej poezji sięgają już tzw. okresu archaicznego (od VIII w. p.n.e.), kiedy tworzyli m.in. Safona oraz Tyrtajos (Tyrteusz).
Poezja antycznej Grecji dotykała rozmaitej tematyki: miłość (Safona), pieśni bojowe (Tyrtajos), pieśni biesiadne (Anakreont), sielanki i idylle (Teokryt). Podobnie było z wierszami powstającymi później w Rzymie.
Do najwybitniejszych twórców tego okresu należeli: Wergiliusz (epos „Eneida”, liczne sielanki), Owidiusz (poemat „Przemiany”, liczne utwory opiewające miłość) oraz Horacy („Wybudowałem pomnik”, wiersze miłosne, satyry).
Dramat
Starożytna Grecja była miejscem, w którym narodził się dramat. Utwory sceniczne tamtego okresu dzieliły się na dwie główne kategorie: tragedie i komedie. Pierwsze z nich często pokazywały konflikt człowieka z bogami i ich wyrokami oraz jego efekty („Król Edyp”, „Antygona”). Natomiast drugie – charakteryzowały się nastawieniem satyrycznym oraz dosadnym językiem („Żaby”, „Sejm niewieści”).
Epika
Najwspanialszymi zabytkami starożytnego pisarstwa są właśnie eposy. To niezwykle rozbudowane dzieła pisane wierszem, które przedstawiają doniosłe wydarzenia historyczne. Świat śmiertelników przeplata się w nich z boską sferą. Najważniejsze z nich to: „Iliada”, „Odyseja” i „Eneida”.
2. Rzeźba i malarstwo
Starożytna rzeźba służyła początkowo celom religijnym, jednakże z czasem zaczęła pełnić także funkcje ozdobne. Przedstawiała ona głównie ludzkie ciała w myśl starożytnego ideału piękna.
Starożytność była także okresem rozwoju malarstwa, lecz niewiele ówczesnych dzieł przetrwało do dzisiejszych czasów. W ten sposób ozdabiano głównie ściany, a powstałe dzieła miały właśnie charakter dekoracyjny.
3. Architektura
Największe zabytki starożytności służyły do celów religijnych. Były to monumentalne budowle, wznoszone z niezwykłą starannością. Budowniczy ozdabiali je głównie ornamentyką zaczerpniętą ze świata przyrody (akant, baranie rogi). Dzisiaj budownictwo z tego okresu nazywa się architekturą klasyczną.
b) średniowiecze
1. Literatura
Poezja
Poezja średniowieczna pełniła głównie rolę religijną. Do najważniejszych utworów tego typu należą „Bogurodzica” oraz „Lament świętokrzyski”. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż w strefie silniejszych wpływów kultury śródziemnomorskiej rozwijała się również poezja miłosna, którą reprezentował m. in. Francesco Petrarka.
Dramat
W średniowieczu powstawały liczne utwory sceniczne, które wystawiane były przez przemierzające kontynent trupy aktorskie. Jednakże najważniejsze miejsce w sztuce scenicznej zajęły tzw. misteria, które przedstawiały mękę Chrystusa. Za polski przykład takiego dzieła uważa się "Lament świętokrzyski" – najprawdopodobniej jedyny zachowany fragment całego misterium.
Epika
W średniowieczu obok licznych poematów rycerskich (np. „Beowulf”) powstała także wielka ilość dzieł parenetycznych, hagiograficznych oraz historycznych. Wspólną cechą wszystkich tych rodzajów były treści moralizatorskie, które miały kształtować określone postawy.
2. Rzeźba i malarstwo
Rzeźba średniowieczna była zupełnie podporządkowana celom sakralnym. Przedstawianie piękna ludzkiego ciała uważano wręcz za nietakt i grzech. Jednym z najbardziej znanych zabytków tego okresu są powstałe w Polsce „Drzwi gnieźnieńskie” przedstawiające męczeństwo św. Wojciecha.
Malarstwo średniowieczne, podobnie jak rzeźba, także służyło głównie celom religijnym. Do najważniejszych dzieł tego okresu należą obrazy Giotta di Bondone (m.in. „Ukrzyżowanie”, „Kazanie do ptaków”).
3. Architektura
W średniowieczu szczególną uwagę przykładano do budynków o funkcjach sakralnych i militarnych. Pierwsze kościoły wznoszone w stylu romańskim miały być także budowlami obronnymi. Wraz z upływem lat wykształcił się styl gotycki, który znacznie odmienił kształt świątyń.
Podsumowanie:
1. Starożytność
Starożytność była okresem, w którym ludzkie zainteresowania były szczególnie rozległe. Nic nie ograniczało horyzontów ówczesnych myślicieli, a żyjący wówczas artyści szukali inspiracji w każdym elemencie otaczającego ich świata. Obowiązujący kanon piękna koncentrował się głównie na człowieku i wspaniałości jego ciała oraz na przyrodzie. Sztuka szukała harmonii i współbrzmienia. Nastąpił gwałtowny rozwój rozmaitych dziedzin ludzkiego życia, a wiele powstałych wówczas dzieł i teorii do dziś inspiruje artystów, polityków i filozofów.
2. Średniowiecze
Średniowiecze było czasem zmierzchu starożytnego ładu. Upadek Rzymu doprowadził do wielu starć na tle politycznym. Kraje ogarnięte wojenną pożogą stały się miejscami wylęgu zaraz oraz obiektami łupieżczych najazdów. Z tych względów ludzkie życie stało się bardzo niepewne. Ucieczki szukano w Bogu i obietnicy wspaniałego życia po śmierci. Religia stała się tematem nadrzędnym, któremu podlegały niemal cała kultura i nauka. Średniowieczni artyści nie podpisywali swoich dzieł, sądząc, że są one „własnością: Boga. Sztuka zaczęła pełnić przede wszystkim rolę praktyczną – wpływając na ludzkie postawy lub bardzo obrazowo ukazując mękę Chrystusa, tudzież okropieństwa Sądu Ostatecznego.
Nie można jednak twierdzić, iż średniowiecze było mroczną epoką zacofania. Życie kulturalne kwitło także w niższych sferach: na targach, jarmarkach i miejskich rynkach. Jednak skoro nikt nie dokumentował tamtejszych dokonań, dzisiejszy obraz średniowiecza można uznać za nieco wypaczony.