Starożytność (koniec IV w. p.n.e. – 476 n.e.) i średniowiecze (476 n.e. – 1492 n.e.) to dwie epoki, które niewątpliwie stworzyły podwaliny dzisiejszej kultury. I chociaż znajdują się one w bezpośrednim sąsiedztwie, wykształciły zupełnie inne sposoby widzenia świata.
I. Starożytność i średniowiecze - religia
a) starożytność
1. Religia w starożytności była głównie politeistyczna. W Europie dominował model, który wykształcił się w ówczesnej Grecji. Każdy aspekt ziemskiego bytowania miał swojego patrona (np. nauka – Atena, sztuka – Apollo, wojna – Ares). To właśnie do niego zwracali się ludzie, by wybłagać korzystny dla siebie obrót spraw. Głównym bogiem i zarazem opiekunem bóstw pomniejszych był Zeus.
2. Krainą, do której ludzie trafiali po śmierci, był Hades. Dzielił się on na trzy części:
- Pola Elizejskie, czyli obszar pobytu ludzi zasłużonych,
- Ereb, czyli miejsce dla niczym niewyróżniających się,
- Tartar, czyli strefa, gdzie złoczyńcy byli poddawani bolesnym torturom.
3. Bogów wyobrażano sobie jako ludzi (antropomorfizacja). Większość z nich cechowała się wspaniałą budową ciała (za wyjątek można uznać Hefajstosa – kalekiego kowala). Bogowie greccy nie prowadzili pokojowej koegzystencji, wśród Olimpijczyków panowała nieustanna walka o władzę oraz realizację swoich planów.
4. Wierzenia greckie przejęte zostały później przez Rzymian, którzy wprowadzili łacińskie odpowiedni bóstw z Półwyspu Apenińskiego (np. Zeus = Jowisz). Religia starożytnych Rzymian cechowała się synkretyzmem, gdyż przejmowali one kolejne bóstwa od podbijanych narodów. Miejscem doskonale oddającym ten trend był Panteon, w którym znajdowała się „galeria” bóstw sprawujących pieczę nad Rzymianami.
5. Obok bogów w wierzeniach Greków i Rzymian istniały także inne istoty, które opiekowały się np. domami (rzymskie Penaty), gajami (nimfy), a nawet mogły zagrażać ludziom (rzymskie Lemury, które zsyłały szaleństwo).
6. Grecy i Rzymianie przykładali bardzo wielką wagę do sprawowania kultu swoich bogów. Wznosili im wspaniałe świątynie (doskonałym przykładem jest wzgórze Akropol w Atenach), składali ofiary (często niesamowicie krwawe, tzw. hekatomba). Jednakże święta były dla nich nie tylko okazją do oddania czci bogom, lecz także do zażycia rozkoszy ziemskiego życia.
7. W schyłkowym okresie starożytności religią panującą zostało chrześcijaństwo – stało się to za sprawą Konstantyna I Wielkiego i wydanego przez niego w 313 r. n.e. edyktu mediolańskiego.
W literaturze: Najpełniejszy zapis wierzeń i obrzędów religijnych praktykowanych w starożytności można dzisiaj odnaleźć w mitologiach (najbardziej znana to „Mitologia” Jana Parandowskiego). Wyobrażenie o tym, jak postrzegano dawniej bogów, znaleźć można także w największych eposach tamtych czasów: „Iliadzie”, „Odysei” oraz „Eneidzie”.
b) średniowiecze
1. Średniowiecze to czas bujnego rozwoju chrześcijaństwa. Ta monoteistyczna religia stała się dominującą niemal w całej Europie.
2. W średniowieczu szczególnie mocno akcentowano rzeczy ostateczne człowieka. Działo się tak z powodu bardzo trudnych warunków życia (nieustanne zagrożenie wojnami, zarazami, napadami rabunkowymi). Początkowo dusza ludzka mogła trafić do nieba lub do piekła. Czyściec, czyli miejsce gdzie zmarły przechodził oczyszczenie, pojawił się dopiero w XII w.
3. Bóg w średniowieczu przedstawiany był przede wszystkim jako surowy Sędzia, który bezwzględnie ocenia swoich poddanych. To właśnie Stwórcy przypisywano wszystkie wydarzenia, jakich nie umiano wtedy racjonalnie wyjaśnić (np. zaraza jak kara zesłana przez Boga).
4. W czasach średniowiecza bardzo dbano o czystość wiary. Tępiono rozmaite