Średniowiecze to epoka, którą datuje się na okres od 476 r. n.e. do ok. 1492 r. Światopogląd i filozofia tego okresu zostały zdominowane przez religię chrześcijańską oraz – ściśle z nią związany – teocentryzm. Znajdowało to swoje odzwierciedlenie nie tylko w sztuce i średniowiecznym systemie myślowym, ale także w organizacji życia politycznego. Światopogląd tych czasów był w dużej mierze wynikiem postrzegania świata jako stworzonego przez Boga w sposób ściśle określony i zaplanowany.
Światopogląd średniowiecza
Sztuka
Sztuka w średniowieczu pełniła głównie funkcję instrumentalną względem religii. Miała służyć przede wszystkim ukazywaniu ludziom potęgi Boga, nawracaniu ich na właściwą drogę oraz utrwalaniu uporządkowanego światopoglądu. Warto wymienić tutaj m.in.:
- liczne malarskie przedstawienia Sądu Ostatecznego (wykonane np. przez Giotta di Bondone, Jana van Eycka, Hansa Memlinga i Hieronima Boscha; dwaj ostatni artyści pracowali już u schyłku średniowiecza);
- literaturę parenetyczną (wychowawcza, moralistyczna) prezentującą określone wzorce osobowy, np. ascety („Legenda o św. Aleksym”). Innym przykładem literatury parenetycznej, również związanym z tematyką religijną, jest „Pieśń o Rolandzie”, w której przedstawiony został ideału średniowiecznego rycerza, który w imię króla i swojej wiary gotów jest ponieść śmierć;
- misteria średniowieczne, które były specjalnym rodzajem „przedstawień” wystawianych na scenie, by unaocznić ludziom ogrom męki Chrystusa („Lament świętokrzyski” uznawany jest za fragment większego misterium);
- kazania średniowieczne – nie tylko miały one przybliżać wiernym tajemnice religii, ale także pełniły funkcje moralizatorskie, nauczając ludzi określonego systemu wartości;
- hagiografie, czyli żywoty świętych – ich autorzy nie tylko opisywali pobyt świętego na ziemi, mieli też wpływać na zachowanie prostego ludu, który chciałby naśladować czyny danego świętego czy błogosławionego
Obszarem łączenia funkcji praktycznych oraz religijnych była także architektura. Średniowiecze wypracowało dwa główne style architektoniczne:
- romanizm, w myśl którego powstawały budynki – głównie kościoły, ale także zamki i baszty obronne – łączące funkcje sakralne i militarne
- gotyk, stanowiący odejście od zwartej bryły stylu romańskiego; w nowych, strzelistych i rozbudowanych konstrukcjach człowiek miał lepiej zdać sobie sprawę z potęgi Boga i bardziej odczuć Jego wielkość
Społeczeństwo
Średniowieczne społeczeństwo było bardzo mocno zhierarchizowane, co dobrze oddaje cytat pochodzący z „Sumy teologicznej” św. Tomasza z Akwinu:
(…) przez stworzenia umysłowe Bóg rządzi wszystkimi innymi. Ponadto ponieważ wśród samych stworzeń umysłowych jedne są wyższe od innych, przez wyższe z nich Bóg rządzi niższymi (…).
Najpowszechniejszą formą regulacji stosunków społecznych był feudalizm, czyli organizowanie się poprzez zależności lenne. Warto zaznaczyć tutaj, że klasyczny feudalizm istniał w Europie do ok. XIV w. Później, co szczególnie mocno widoczne było w rolniczych krajach leżących na wschodzie Europy, przekształcił się on w tzw. pańszczyznę. Biedniejsze warstwy średniowiecznego społeczeństwa często buntowały się przeciwko grabieżczej polityce swoich zwierzchników. Wiązała się ona właśnie z przekonaniem, że władcy są Bożymi Pomazańcami (naznaczonymi przez Boga) i sprawują oni na ziemi władzę, która została powierzona im przez Stwórcę.
Filozofia średniowiecza
Augustianizm to doktryna filozoficzna, która ma swoje początki w wiekach IV i V n.e. Jej twórcą był św. Augustyn – myśliciel łączący w swoim systemie cechy filozofii Platona oraz neoplatonizmu wraz z Pismem Świętym.
Tomizm to system filozoficzny zapoczątkowany w XIII stuleciu przez św. Tomasza z Akwinu. Stanowi on połączenie poglądów greckiego filozofa Arystotelesa z chrześcijańską duchowością.
Franciszkanizm ciężko nazywać filozofią – jest to raczej pewien bardzo specyficzny rodzaj światopoglądu (duchowości). Jego początki wiążą się z postacią św. Franciszka z Asyżu, który żył na przełomie XII i XIII w. Franciszkanizm odbiegał nieco od postaw propagowanych w średniowieczu: miał być pełną radości i szczęścia afirmacją życia, a więc także Boga – jego dawcy.
Scholastyka nie jest jedną zwartą filozofią – to wspólny termin dla nazywania wielu średniowiecznych nurtów myślowych, których celem było wykazanie tego, iż prawdy wiary chrześcijańskiej są zgodne z rozumem. Spośród myślicieli próbujących rozwiązać ten problem warto wymienić: Piotra Abelarda, św. Tomasza z Akwinu, św. Anzelma z Canterbury oraz Alberta Wielkiego.
Mistycyzm to z kolei nurt, który zakładał wyższość poznania intuicyjnego (pozazmysłowego) nad rozumowym. Taki sposób widzenia świata głosił także przekonanie o tym, że można nawiązać bezpośredni kontakt z Bogiem. Jednym z najważniejszych średniowiecznych mistyków był święty Bernard z Clairvaux.
