Średniowiecze to epoka w dziejach ludzkości trwająca od 476 r. n.e. do 1492 r. (rok odkrycia Ameryki przez Krzysztofa Kolumba, jedna z możliwych dat początku renesansu). W tym okresie, chociaż nazywanym ciemnymi wiekami, pojawiło się wiele interesujących nurtów w sztuce oraz nastąpił intensywny rozwój kultury.
Sztuka średniowieczna
Sztuka średniowieczna była w znacznej mierze podporządkowana funkcjom praktycznym. Przede wszystkim dominowała w niej tematyka religijna, co stanowiło odzwierciedlenie teocentrycznego światopoglądu średniowiecza. Znaczna część ówczesnych dokonań artystycznych była nastawiona na wywieranie wpływu na ludzi, w czym prym wiodła literatura. Pierwsze dzieła sztuki, jakie powstawały w średniowieczu, miały spełniać przede wszystkim kryterium użyteczności, tak więc walory estetyczne były drugorzędne wobec praktycznej funkcji danego dzieła, również architektonicznego czy muzycznego.
a) literatura
Dominujący nurt literatury średniowiecznej można określić mianem religijnego. Obejmował on różne utwory (pod względem formy), w których najważniejsze było ukazywanie wielkości Boga poprzez – na przykład – przedstawianie scen sakralnych lub propagowania wśród odbiorców określonych form religijności. Pojawiały się tutaj liczne pieśni pochwalne lub błagalne („Bogurodzica”), hagiografie („Złota legenda”, „Legenda o świętym Aleksym”), misteria Męki Pańskiej („Lament świętokrzyski”) oraz kazania wygłaszane w kościołach („Kazania świętokrzyskie”).
Bardzo ważną częścią literatury średniowiecznej były utwory o charakterze parenetycznym, czyli dydaktycznym, moralistycznym. Zazwyczaj były one ściśle powiązane z aspektem religijnym, co szczególnie mocno ujawniało się w wypadku hagiografii (model ascety czy świętego) i kazań, które często odznaczały się funkcją wychowawczą i pouczającą. Innymi wzorcami osobowymi, na jakie zwracano szczególną uwagę, były postaci rycerza i władcy.
W literaturze średniowiecznej często pojawiały się także dzieła pochwalne, mocno powiązane z utworami parenetycznymi. Najczęściej były to teksty spod znaku chansons de gestes, czyli pieśni o czynach. Bardzo dobrym przykładem takiej twórczości jest „Pieśń o Rolandzie”.
Średniowiecze to okres, w którym narodziła się literatura historyczna. Początkowo stanowiła ona przede wszystkim połączenie informacji ściśle historycznych z elementami fantastycznymi. Najbardziej znanym przykładem polskiego dzieła tego typu jest „Kronika polska” Galla Anonima.
b) rzeźba i malarstwo
Rzeźba i malarstwo w dobie średniowiecza podporządkowane były funkcjom religijnym. Dzieła tego typu najczęściej pojawiały się w kościołach, gdzie służyły jako dekoracje. Te gałęzi sztuki w średniowieczu przedstawiały głównie sceny sakralne, świętych lub apokaliptyczne wizje końca świata. Wszystko to miało na celu lepsze uzmysłowienie odbiorcy potęgi Boga.
Do najważniejszych dzieł tego okresu należą m.in: Drzwi gnieźnieńskie, relikwiarze (np. Relikwiarz św. Fides z Conques), portale (np. Portal z Malmesbury), „Jeździec bamberski” (pierwsza rzeźba konna w kulturze zachodniej), Ołtarz Wita Stwosza w krakowskim Kościele Mariackim (1477-1489).
Natomiast najważniejsze obrazy tego czasu to m.in: dzieła Giotta di Bondone (np. „Ostatnia wieczerza”, „Sąd ostateczny”), Jana van Eycka (np. „Portret rodziny Arnolfinich") oraz Huberta van Eycka (np. „Ołtarz Baranka mistycznego”).
c) architektura
Średniowiecze to także okres bardzo intensywnego rozwoju architektury. Pierwszym stylem architektonicznym „wieków średnich” był romanizm. Cechował się on zwartą bryłą i „masywnością” budynków. Wznoszone w nim budowle (głównie kościoły) miały pełnić podwójną funkcję – być obiektami kultu oraz, w razie potrzeby, dobrze umocnionymi punktami obronnymi.
Do najważniejszych zabytków stylu romańskiego należą: Kościół św. Andrzeja w Krakowie, opactwo cystersów w Senanque, kościół NMP w Inowrocławiu, Kościół św. Michała w Hildesheim oraz Kolegiata w Tumie.
Drugim stylem architektonicznym średniowiecza był gotyk. Lubował się on w strzelistych i rozbudowanych formach, które miały pełniej oddawać wszechmoc Boga. Budowle wznoszone w tym stylu cechowały się olbrzymią wysokością, przestrzennością oraz wyposażone były w wielkie okna, często ozdobione witrażami.
Najważniejsze zabytki architektury gotyckiej to m.in: Bazylika w St. Denis, Brama Holsztyńska, zamek w Malborku, Kościół Mariacki w Krakowie.
d) muzyka
Do dzisiejszych czasów zachowała się głównie muzyka związana z życiem liturgicznym. Największe znaczenie ma oczywiście chorał gregoriański, który według tradycji uporządkowany został przez Grzegorza I Wielkiego (540-604). Śpiewy towarzyszące liturgii stały się impulsem dla rozwoju innych form muzycznych. Twórczość świecka była z pewnością niezwykle bujna, lecz badacze mają trudności z jej rekonstrukcją ze względu na sporą odległość czasową. Bardzo duży wpływ na rozwój muzyki średniowiecznej mieli trubadurowie, truwerowie oraz bardowie.
Kultura średniowieczna
Szybki i prężny rozwój sztuki w średniowieczu może stanowić także potwierdzenie bujnego progresu życia kulturalnego w tym okresie. Taki postęp, owszem, nastąpił, jednak możliwość korzystania z jego dobrodziejstw miało tak naprawdę bardzo niewielu ludzi.
W średniowieczu funkcjonował teatr, a jego główną domeną było naoczne ukazywanie prawd wiary (np. wspominane wcześniej misteria). Istniały także różne trupy aktorskie, które wystawiały rozmaite przedstawienia w czasie targów, jarmarków i turniejów rycerskich.
Wędrowną sztukę prezentowali także bardowie, trubadurzy oraz truwerowie. Byli to poeci, którzy śpiewali rozmaite pieśni (najczęściej o tematyce rycerskiej), grając przy tym na instrumentach. Pojawiali się oni głównie na królewskich i książęcych dworach, gdzie byli bardzo dobrze przyjmowali. Warto dodać, że mieli oni olbrzymi wpływ na rozwój kultury i utrwalenie się wielu motywów, np. bohaterskich rycerzy takich jak Lancelot itp.
Średniowiecze było również czasem bardzo intensywnego rozwoju szkolnictwa. System edukacji dzielił się na dwie główne koncepcje: trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) oraz quadrivium (geometria, arytmetyka, astronomia i muzyka). Razem tworzyły one siedem sztuk wyzwolonych, których poznanie było uznawane za osiągnięcie poziomu niezbędnego do rozpoczęcia studiów na uniwersytecie. Warto zaznaczyć, że pierwsze uniwersytety powstawały właśnie w „wiekach średnich”.
W średniowieczu nastąpił także rozwój filozofii. Pojawiły się nowe nurty, które próbowały połączyć wiarę chrześcijańską z dokonaniami starożytnych myślicieli: augustianizm (łączenie filozofii Platona z religią chrześcijańską – św. Augustyn), tomizm (filozofia Arystotelesa, elementy filozofii arabskiej oraz prawdy religii chrześcijańskiej – św. Tomasz z Akwinu), scholastyka, szkotyzm, franciszkanizm, mistycyzm.
Podsumowanie
Średniowiecze niewątpliwie było czasem bardzo wielkiego postępu, jaki dokonał się na płaszczyźnie sztuki i kultury. Znaczna część ówczesnych dokonań łączyła się Bogiem i wiarą chrześcijańską, co najlepiej oddawała ówczesna maksyma: „Ad maiorem Dei gloriam”, czyli „Na większą chwałę Bożą”. Artyści stosujący się do tych słów, nie podpisywali dzieł wierząc, że i tak należą one do Boga.
Kultura i sztuka były w średniowieczu wartościami elitarnymi – bardzo mało ludzi miało dostęp do edukacji, niewielu potrafiło czytać, spora część nigdy nie opuszczała wsi (chociaż sporą rolę w edukacji odgrywał właśnie Kościół). Dlatego rozwijał się także nurt sztuki skierowanej do prostego ludu. Były to między innymi zabawne przedstawienia, jakie pokazywano przy większych okazjach (jarmark, targ, turniej) oraz misteria – przybliżające w sposób obrazowy prostym ludziom prawdy religijne.