Średniowiecze to epoka w dziejach ludzkości trwająca od 476 r. n.e. do 1492 r. (rok odkrycia Ameryki przez Krzysztofa Kolumba, jedna z możliwych dat początku renesansu). W tym okresie, chociaż nazywanym ciemnymi wiekami, pojawiło się wiele interesujących nurtów w sztuce oraz nastąpił intensywny rozwój kultury.
Sztuka średniowieczna
Sztuka średniowieczna była w znacznej mierze podporządkowana funkcjom praktycznym. Przede wszystkim dominowała w niej tematyka religijna, co stanowiło odzwierciedlenie teocentrycznego światopoglądu średniowiecza. Znaczna część ówczesnych dokonań artystycznych była nastawiona na wywieranie wpływu na ludzi, w czym prym wiodła literatura. Pierwsze dzieła sztuki, jakie powstawały w średniowieczu, miały spełniać przede wszystkim kryterium użyteczności, tak więc walory estetyczne były drugorzędne wobec praktycznej funkcji danego dzieła, również architektonicznego czy muzycznego.
a) literatura
Dominujący nurt literatury średniowiecznej można określić mianem religijnego. Obejmował on różne utwory (pod względem formy), w których najważniejsze było ukazywanie wielkości Boga poprzez – na przykład – przedstawianie scen sakralnych lub propagowania wśród odbiorców określonych form religijności. Pojawiały się tutaj liczne pieśni pochwalne lub błagalne („Bogurodzica”), hagiografie („Złota legenda”, „Legenda o świętym Aleksym”), misteria Męki Pańskiej („Lament świętokrzyski”) oraz kazania wygłaszane w kościołach („Kazania świętokrzyskie”).
Bardzo ważną częścią literatury średniowiecznej były utwory o charakterze parenetycznym, czyli dydaktycznym, moralistycznym. Zazwyczaj były one ściśle powiązane z aspektem religijnym, co szczególnie mocno ujawniało się w wypadku hagiografii (model ascety czy świętego) i kazań, które często odznaczały się funkcją wychowawczą i pouczającą. Innymi wzorcami osobowymi, na jakie zwracano szczególną uwagę, były postaci rycerza i władcy.
W literaturze średniowiecznej często pojawiały się także dzieła pochwalne, mocno powiązane z utworami parenetycznymi. Najczęściej były to teksty spod znaku chansons de gestes, czyli pieśni o czynach. Bardzo dobrym przykładem takiej twórczości jest „Pieśń o Rolandzie”.
Średniowiecze to okres, w którym narodziła się literatura historyczna. Początkowo stanowiła ona przede wszystkim połączenie informacji ściśle historycznych z elementami fantastycznymi. Najbardziej znanym przykładem polskiego dzieła tego typu jest „Kronika polska” Galla Anonima.
b) rzeźba i malarstwo
Rzeźba i malarstwo w dobie średniowiecza podporządkowane były funkcjom religijnym. Dzieła tego typu najczęściej pojawiały się w kościołach, gdzie służyły jako dekoracje. Te gałęzi sztuki w średniowieczu przedstawiały głównie sceny sakralne, świętych lub apokaliptyczne wizje końca świata. Wszystko to miało na celu lepsze uzmysłowienie odbiorcy potęgi Boga.
Do najważniejszych dzieł tego okresu należą m.in: Drzwi gnieźnieńskie, relikwiarze (np. Relikwiarz św. Fides z Conques), portale (np. Portal z Malmesbury), „Jeździec bamberski” (pierwsza rzeźba konna w kulturze zachodniej), Ołtarz Wita Stwosza w krakowskim Kościele Mariackim (1477-1489).
Natomiast najważniejsze obrazy tego czasu to m.in: dzieła Giotta di Bondone (np. „Ostatnia wieczerza”, „Sąd ostateczny”), Jana van Eycka (np. „Portret rodziny Arnolfinich") oraz Huberta van Eycka (np. „Ołtarz Baranka mistycznego”).
c) architektura
Średniowiecze to także okres bardzo intensywnego rozwoju architektury. Pierwszym stylem architektonicznym „wieków średnich” był romanizm. Cechował się on zwartą bryłą i „masywnością” budynków. Wznoszone w nim budowle