Styl gotycki narodził się we Francji ok. połowy XII stulecia naszej ery. W przeciwieństwie do stylu romańskiego, nie koncentrował się on głównie na budowlach sakralnych, wznoszono w nim także wiele konstrukcji świeckich – mieszczańskie kamienice, zamki itp. Jednak za sztandarowe budynki stylu gotyckiego uważa się dzisiaj katedry, które są bardzo licznie, rozsiane po niemal całej Europie.
Cechy charakterystyczne gotyku
Głównym założeniem gotyku było przekonanie, iż styl architektoniczny musi w jak najpełniejszy sposób oddawać potęgę Boga. Kościoły wznoszono najczęściej na planie trójnawowym. Zazwyczaj dopełniano je wieżami, które stanowiły zwieńczenie fasady. W budownictwie sakralnym koncentrowano się na strzelistości i ogromnej wysokości budowli. Dzięki innowacjom takim jak łuki przyporowe oraz sklepienia krzyżowo-żebrowe udało się zmienić rozkład ciężkości budynku. Pozwoliło to na wstawianie wielkich okien (często witraży) umożliwiających doskonałe naświetlenie świątyni.
Znacznie zmienił się także ich wystrój. Zaczęto budować szafowe ołtarze, w kościołach umieszczano rzeźby monumentalne, coraz liczniej pojawiały się obrazy. Dominującym surowcem stała się cegła łączona zaprawą wapienną. Trzeba jednak wiedzieć, że zewnętrzne konstrukcje wspierające (m.in. łuki przyporowe) były budowane z kamienia, gdyż cechował się on większą wytrzymałością na niesprzyjające warunki atmosferyczne.
Gotyckie budowle świeckie to najczęściej: zamki, bramy i ratusze (także szpitale). Pierwszorzędną kwestią było wzmocnienie funkcji obronnych (w tych czasach pojawiły się już potężne machiny oblężnicze). Mury zaczęto wieńczyć więc blankami (specjalny układ muru – tzw. zębowy – umożliwiający sprawne działanie strzelcom), stawiano mosty zwodzone, pojawiły się także machikuły – niewielkie wieże (lub ganki) stawiane na murach, by powiększyć ich powierzchnię i pomieścić większą liczbę żołnierzy.
Gotyk w Polsce - charakterystyka
 |
| Kościół dominikański (Świętej Trójcy) w Krakowie/ fot. Jan Mehlich |
Do Polski gotyk dotarł w 1. połowie XIII w. Stało się to za pośrednictwem zakonów – głównie dominikanów i franciszkanów. Kształtowanie się polskiego gotyku było zależne od sytuacji politycznej państwa. Bogate mieszczaństwo i szlachta szczególnie związały się ze swoimi miastami, gdyż Polska była wtedy w stanie rozbicia dzielnicowego.
Uprzywilejowanym miejscem była Małopolska, w której znajdowała się ówczesna stolica Polski – Kraków. Na Śląsku polski gotyk przenikał się z doświadczeniami czeskich budowniczych. Północna Polska była terenem, na którym działał zakon krzyżacki, więc tamtejsze budowle gotyckie inspirowane były jego dokonaniami. Reszta kraju pozostawała pod wpływami szkoły krakowskiej.
Najważniejszym budulcem polskiego gotyku była cegła. Jej powszechne stosowanie nie pozwalało na nadawanie polskim świątyniom strzelistych form, jakie podziwiać można chociażby na zachodzie Europy. W polskim gotyku ściany musiały pełnić funkcję konstrukcyjną. Często umacniane były skarpami. Siłą rzeczy nie można było więc umieszczać w nich wielkich okien. W szkole krakowskiej najczęściej stawiano świątynie dwunawowe. Budulcem była cegła, a wykończenia robiono z ciosów kamiennych. Cechą charakterystyczną gotyku śląskiego było tzw. sklepienie piastowskie (trójdzielne), natomiast gotyk pomorski odróżniał się od pozostałych nurtów – bardzo widoczne było to na przykładzie kościołów, które w myśl tej szkoły budowano jako hale.
Świeckie budowle polskiego gotyku to przede wszystkim, jak zostało wspomniane, zamki i ratusze oraz bramy miejskie. Pierwsze z nich były większe niż romańskie, ale też bardzo ważną rolę odgrywał stołp. Stosowano w nich wszystkie unowocześnienia mające udoskonalać możliwość obrony twierdzy.
Ratusze były budynkami, których centralnym punktem były wieże. Obok nich znajdowały się inne zabudowania o charakterze miejskim – sukiennice, kramy oraz miejsca wymierzania sprawiedliwości (pręgierz, dyby itp.). Bramy miejskie często poprzedzano barbakanami. Stanowiły one najważniejszy punkt murów obronnych miasta, szczególnie dbale umacniany.
Prawo magdeburskie zaowocowało rozbudową grodów – miast. Rozpoczęto stawianie kamienic mieszczańskich. Najczęściej wznoszono je techniką muru pruskiego (z zewnątrz drewno, w środku cegła). Najważniejszymi elementami dekoracyjnymi kamienic były maswerki (ozdobny element dekorujący górę okna) oraz wimpergi (wykończenie portalu w formie trójkąta). Do Polski przybyły one z Niemiec, chociaż pierwszy maswerk pojawił się we Francji.
Najważniejsze zabytki gotycki w Polsce
Kościoły gotyckie:
Bazylika świętej Trójcy w Krakowie – powstała wkrótce po przybyciu dominikanów do Krakowa (konsekrowana w 1223 r.). W 1850 została zniszczona przez pożar. Prędko rozpoczęto prace rekonstrukcyjne, których efekty można dzisiaj podziwiać.
Kościół św. Wojciecha we Wrocławiu – został zbudowany na początku XII stulecia, jednak na skutek najazdu Mongołów uległ zniszczeniu. W XIII w. odbudowano go w stylu gotyckim. Kościół znacznie ucierpiał także w czasie II wojny światowej, po której ponownie podjęto się prac renowacyjnych.
Archikatedra św. Jana we Wrocławiu – pochodzi z okresu ok. XIII-XIV stulecia. Na jej obecny wygląd składają się barokowe renowacje i dobudowania oraz prace rekonstrukcyjne mające na celu usunięcie zniszczeń wojennych.
Bazylika archikatedralna Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Poznaniu – jest to jedna z najstarszych polskich świątyń. Powstała w drugiej połowie X w., po przyjęciu przez Polskę chrztu. Gotycki wygląd nadały jej prace prowadzone na przestrzeni trzech stuleci: XIV, XV i XVI. Renowację świątyni przeprowadzono także po II wojnie światowej.
Bazylika archikatedralna w Gdańsku-Oliwie – powstała w drugiej połowie XII w.
 |
| Archikatedra wrocławska/ fot. Rafał Komorowski |
Bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie – znajduje się ona na Wawelu. W tym samym miejscu najprawdopodobniej znajdowały się wcześniej dwie katedry romańskie. Budowę świątyni gotyckiej rozpoczęto w XIV w. Na przestrzeni kolejnych lat była ona wielokrotnie poddawana renowacjom i przebudowywana.
Kościół Mariacki w Krakowie – budowany był w XIV i XV w. Początkowo był konstrukcją halową-wczesnogotycką (wzniesioną najprawdopodobniej pod koniec XIII w.), jednak przebudowano go jeszcze w średniowieczu. Wcześniej w tym miejscu znajdowała się świątynia romańska.
Bazylika Bożego Ciała w Krakowie – powstawała na przełomie wieku XIV i XV.
Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny we Włocławku – konsekracja miała miejsce w 1411 – po 70 latach od rozpoczęcia budowy. Prace kontynuowano aż do 1526 r., kiedy ukończono wieżę północną.
Kościół św. Jakuba w Toruniu – budowa trwała od 1309 r. do początków XV stulecia (najważniejsze prace ukończono już w drugiej połowie XIV wieku, ale świątynie wciąż „udoskonalano”).
Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu – na jej miejscu znajdował się niegdyś kościół romański. Budowę nowej świątyni rozpoczęto w XIV w., a ostateczny kształt nadano jej w XV stuleciu.
 |
| Bazylika Mariacka w Gdańsku/ fot. Łukasz Golowanow |
Bazylika katedralna Wniebowzięcia NMP w Gdańsku – największa na świecie świątynia zbudowana z cegły. Jej budowę rozpoczęto w 1342 r., a zakończono już na początku lat sześćdziesiątych tego wieku.
Archikatedra św. Jana Chrzciciela w Warszawie – powstawała pod koniec XIV w. Jest jedną z najstarszych świątyń Warszawy, miejscem, w którym rozgrywała się najważniejsze wydarzenia w historii Polski.
Gotyckie budowle świeckie:
Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie – na początku XV w. zostało wykupione od prywatnych posiadaczy i rozbudowane w stylu późnogotyckim.
Zamek w Lidzbarku Warmińskim – powstał ok. połowy XIV stulecia.
Dwór bractwa św. Jerzego w Gdańsku – budowany w latach 1487-1494.
Zamek w Oporowie – wzniesiony w pierwszej połowie XV wieku.
Dom Długosza w Sandomierzu – wybudowany w XV wieku w stylu późnogotyckim. Został ufundowany przez Jana Długosza.
Zamek w Ciechanowie – postawiony na planie prostokąta w XIV w. Jego cechą charakterystyczna są dwie olbrzymie wieże znajdujące się w narożnikach.