Społeczeństwo w średniowieczu
Aby dobrze pojąć najważniejsze motywy występującymi w średniowiecznej sztuce i sposób ich funkcjonowania, należałoby zadać sobie trud i spróbować zrozumieć mentalność ludzi żyjących w tej epoce.
Mocno rozwarstwione społeczeństwo uporządkowanej według ścisłej hierarchii (różnice finansowe itp.), nieustanne konflikty zbrojne, grabieżcza polityka i wysokie podatki, ciężkie warunki bytowania, spore braki w wiedzy – to tylko niektóre czynniki kształtujące egzystencję człowieka w średniowieczu. W niepewnym świecie ludzie znajdowali ulgę w pojęciach uniwersalnych: godnej śmierci, religii oraz, co najważniejsze, w nadziei na życie w lepszym świecie (Królestwie Bożym).
Jak widać, los człowieka w średniowieczu nie był prosty – kolejne utrudnienie stanowiło bardzo rygorystyczne prawo, które przejawiało się na wielu płaszczyznach. Chodzi tutaj nie tylko o to, że średniowieczna „sprawiedliwość” była bezwzględna. Również sferę religijną traktowano bardzo formalnie, często pojmując słowa Biblii, dogmaty, przykazania w sposób skrajnie dosłowny. Obowiązkiem człowieka było dążenie do cnoty (tomizm), miał on więc trudną drogę przed sobą.
Trzeba pamiętać również o tym, że średniowiecze było okresem, w którym wiedza i obycie w kulturze stanowiły przywilej niewielkiej części ludzi. Reszta musiała zostać pokierowana, aby mogła odnaleźć drogę do Boga i pocieszenie. Cóż mogło okazać się tutaj bardziej pomocne od sztuki? Wymowne obrazy i malunki zobaczyć mógł każdy. Umiejętność czytania z kolejnymi wiekami stawała się coraz bardziej powszechna. Można było ją zdobyć, udając się do przedstawicieli duchowieństwa, zakonników. Świat przemierzany był przez wędrownych kaznodziejów, którzy w swojej działalności często posiłkowali się literaturą.
Zhierarchizowany świat, wyrosły na podstawach feudalizmu. Wytyczone drogi i wzorce postępowania. Nieustanne zagrożenia – wojny, zarazy. To z jednej strony. Z drugiej – najzwyklejsze ludzkie pragnienia, może trochę intensywniej wyrażane. Chęć bycia szczęśliwym, sytym, pragnienie posiadania bogactw, godnego życia. Nie da się ukryć, że istnieje tutaj pewien rozdźwięk. Dlatego właśnie próbowano zniwelować ten dysonans przy pomocy określonych wzorców i nośnych motywów. Procesu tego nie można utożsamiać jedynie z manipulacją masami dokonywaną przez władców i duchowieństwo. Istnieje wiele potwierdzonych przypadków, w których przedstawiciele wyższych stanów także przystawali na różne wyrzeczenia, by znaleźć się bliżej Boga, odkupić swoje ziemskie przewinienia, zapewnić sobie życie wieczne (np. Bolesław Wstydliwy i św. Kinga, Jadwiga Andegaweńska itd.)
Ars moriendi
Ars moriendi (sztuka umierania) tudzież ars bene moriendi (sztuka dobrego umierania) to jeden z ważniejszych motywów w sztuce średniowiecza. By osiągnąć zbawienie, trzeba było zakończyć życie w godny sposób. Powstawały więc zbiory wskazówek dla umierających, które miały pozwolić im na przekroczenie wrót Nieba. Zazwyczaj były one uzupełnione różnymi ilustracjami, przedstawiającymi np. walkę aniołów z diabłami nad łożem umierającego. Oczywiście, istniała tu także płaszczyzna do rozmaitych nadużyć – niektóre „wskazówki” były nie tylko sprzeczne z religią, ale zdawały się wypływać z niskich pobudek.
Motyw ars moriendi pojawiał się także w dziełach fabularyzowanych, np. w „Pieśni o Rolandzie”, „Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią”. Oba utwory zawierają bogatą warstwę dydaktyczną. Pierwszy pokazuje piękną śmierć rycerza, pełną glorii i chwały. Drugi, związany z motywem danse macabre, to przedstawienie nieuchronności śmierci i konieczności poddania się jej wszechwładzy.
Danse macabre
Motyw danse macabre jest mocno sprzężony ze sztuką umierania. Danse macabre, czyli taniec śmierci, to przerażający sposób ukazywania radosnej, rozochoconej kostuchy, która hula pośród ludzi. Nikt nie może jej odmówić, każdy musi przyjąć zaproszenie do wspólnego tańca. To przerażające, nieco groteskowe przedstawienie pojawiało się głównie w sztukach plastycznych, lecz przenikało także do literatury.
Wszechobecność śmierci, niemożność jej uniknięcia, marność ziemskich dóbr wobec jej potęgi i rozczarowanie małością życia i jego przemijalnością – to właśnie najważniejsze aspekty średniowiecznego tańca śmierci.
Stabat Mater Dolorosa
Motyw Stabat Mater Dolorosa to jeden z najważniejszych średniowiecznych motywów maryjnych. Nazwa ta wywodzi się z sekwencji, którą napisał Jacopone da Todi i oznaczaja: „stała Matka boleściwa (pod krzyżem)”. W średniowieczu bardzo mocno akcentowano człowieczeństwo Jezusa (franciszkanizm) oraz Matki Bożej. Jej cierpienie w trakcie męki Chrystusa starano się przedstawiać w sposób realistyczny, zbliżony do ludzkiej percepcji. Służyło to jego lepszemu uzmysłowieniu człowiekowi, miało napełnić go empatią.
Szczególnym przykładem motywu Stabat Mater Dolorosa jest „Lament Śwętokrzyski” – dzieło ukazujące ludzką stronę Matki Bożej, uwzględniając jej słabość, ból i rozpacz.
Motyw deesis
Motyw deesis ściśle wiąże się z pośrednictwem, wstawiennictwem i modlitwą. Jego ikonograficzne przedstawienie ukazuje Chrystusa na tronie, obok którego stoją Maryja i św. Jan Chrzciciel. W rozszerzonych obrazach – tzw. wielkich deesis – pojawiają się także inni święci oraz aniołowie. Znajdują się oni obok Boga, by orędować u Niego w sprawach ludzkich, pośredniczyć w modlitwie.
Najbardziej znanym ukazaniem motywu deesis w polskiej sztuce jest „Bogurodzica” – arcydzieło średniowiecznej poezji. Znajduje się w niej fragment błagalny, zawierający prośbę do Matki Bożej i św. Jana Chrzciciela, by zwrócili się do Boga w imieniu ludzkości.
Motyw ascetyczny: odrzucenia świata doczesnego, porzucenia dotychczasowego życia
Asceza była w średniowieczu jedną z najważniejszych dróg, jakimi można było dotrzeć do Boga i osiągnąć zbawienie. Wielu świętych rezygnowało ze swoich dóbr i postanawiało skoncentrować się na modlitwach i rozmyślaniu o Ojcu. Przyjmując pokorną postawę, często żyli z tego, co otrzymali od ludzi dobrej woli. Głęboko wierzyli w to, że dzięki takim wyrzeczeniom wrota do Nieba staną dla nich otworem. Wielokrotnie sam Bóg interweniował i pokazywał im, że obrana przez nich droga jest właściwa.
Przykładem ascezy w średniowiecznej twórczości jest „Legenda o świętym Aleksym”. Tytułowy bohater pochodził z wysoko sytuowanej rodziny, lecz porzucił cały swój majątek i nazwisko rodowe, postanawiając skupić się na poszukiwaniu Boga. Jego postawa była tak heroiczna, że kiedy umierał, Stwórca dał sygnał ludziom, że umiera ktoś wyjątkowy, przed kim otwarte są Niebiosa.
Podsumowanie
Najistotniejsze motywy i pojęcia występujące w średniowiecznej sztuce stanowiły odpowiedź na trudną rzeczywistość tamtych czasów. Ich zadaniem było przekazywanie ludziom fundamentalnych prawd wiary i ułatwianie im funkcjonowania w ówczesnym świecie. Były one niezwykle popularne, ponieważ koncentrowały się na tematyce bardzo znaczącej w średniowieczu. Niemal wszyscy bali się w tych czasach śmierci i chcieli osiągnąć zbawienie. Ludność była bardzo religijna, przeżywała tajemnice wiary w niemal teatralny sposób, co często znajdowało odzwierciedlenie w średniowiecznych misteriach.
Motywy, o których mowa, stanowiły próbę uporządkowania i obłaskawienia świata – oferowały człowiekowi szansę na spełnienie pragnień i ukojenie lęków; przecież nawet taniec śmierci pokazywał, iż czeka ona wszystkich, niezależnie od stanu posiadania i pozycji społecznej. Skoro więc wszyscy są wobec niej równi, to każdy ma również szansę na zbawienie.