Słowo „deesis” wywodzi się z języka greckiego, w którym oznacza modlitwę, prośbę, orędownictwo. Poniżej definiujemy i charakteryzjemy motyw deesis, przedstawiamy jego historię i przykłady przedstawień.
Co to jest deesis i wielkie deesis?
W ikonografii chrześcijańskiej terminem tym określa się trójczłonowe przedstawienie Jezusa-Pantokratora (wszechwładcy, Pana całego stworzenia). Zazwyczaj znajduje się on w centrum ikony, siedzi na tronie i trzyma księgę. Obok umiejscowieni są Maryja i Jan Chrzciciel, stojący zawsze po prawej lub lewej stronie Chrystusa. W niektórych wypadkach pojawiają się jeszcze inni święci (np. apostołowie) lub aniołowie.
W wypadku gdy przedstawienie motywu deesis składa się z więcej niż trzech osób, mamy do czynienia z wielkim deesis. Rozwiązanie takie było szczególnie popularne na ikonostasach, czyli ozdobionymi ikonami ścianach oddzielających nawy.
Historia motywu deesis
Motyw deesis narodził się w Bizancjum. Jego najstarszym wykorzystaniem znanym w dzisiejszych czasach jest mozaika znajdująca się w Klasztorze św. Katarzyny na górze Synaj, którą datuje się na VI w. naszej ery. Najprawdopodobniej pierwotną domeną deesis było malarstwo, a dopiero później przeniknął on także do innych gałęzi sztuki – poezji, pieśni itp.
 |
| Ikonostas w cerkwi w Jarosławiu (pocz. XVIII w.) |
Do zachodniej Europy motyw ten dotarł nieco później. Spowodowane było to ikonoklazmem (zakazem przedstawiania sfery sacrum w sposób wizualny), który trwał, z niewielkimi przerwami, od 726 r. do 843 r. Ruch ten został zapoczątkowany przez Leona III Izauryjczyka (cesarza Bizancjum) i pomimo licznych sprzeciwów obowiązywał w całym Kościele. Po odrzuceniu jego założeń przez II Sobór Nicejski motyw deesis znalazł swoje miejsce także w kulturze zachodniej, gdzie został przeszczepiony najpewniej za sprawą uczestników wypraw krzyżowych. Być może takie przedstawienia powszechne były już wcześniej, lecz na skutek działalności obrazoburców (zwolenników ikonoklazmu) zostały one zniszczone.
Charakterystyka i znaczenie motywu deesis
Trójczłonowość motywu deesis wiąże się z jego najważniejszym założeniem, a mianowicie – wstawiennictwem. Święci otaczający Jezusa – początkowo tylko św. Jan i Maryja – mieli zanosić ludzkie prośby i błagania do Syna Bożego. Bóg mógł nie usłyszeć głosu prostego człowieka, lecz gdy temu udało się pozyskać orędownictwo świętych, wtedy jego modlitwa miała większą szansę na zostanie wysłuchaną. Takie podejście do religii było bardzo powszechne w średniowieczu – wystarczy przyjrzeć się tympanonom fundacyjnym, na których ludzie zamieszczali swoje imiona i nazwiska oraz wizerunki. Nie było to spowodowane chęcią wybicia się przed innych, lecz pragnieniem dokładnego wskazania Bogu swego dobrego uczynku.
Motyw deesis stanowił podkreślenie roli, jaką odgrywają święci w ludzkim życiu. Dzisiaj można kojarzyć z nim patronów ustanawianych przez Kościół. Każdy z nich ma swoją dziedzinę, w której może pomóc człowiekowi wstawiennictwem u Boga.
Przykłady przedstawień deesis
Motyw deesis pojawiał się we wszystkich gałęziach sztuki. W Polsce jego najbardziej znane zastosowanie pojawia się w „Bogurodzicy”, gdzie Matka Boża i św. Jan zostają poproszeni o wstawiennictwo u Boga. Natomiast jego najbardziej znanymi przedstawieniami wizualnymi są:
- obraz w kolegiacie w Tumie pod Łęczycą,
- zbiór ikon w muzeum w Sanoku,
- freski w kaplicy zamku lubelskiego.
Najważniejszymi przedstawieniami motywu deesis w sztuce niepolskiej są z kolei:
- mozaika z Kościoła Hagia Sophia,
- ikonostas w Cerkwi św. Proroka Eliasza w Jarosławiu (Rosja),
- przedstawienie z katedry w Ugliczu oraz
- ikonostas z Soboru Zwiastowania na Kremlu.