Słowo deesis oznacza z języka greckiego prośbę, modlitwę. Używa się go do nazwania motywu, który po raz pierwszy użyty został na wschodzie (ok. VI/VII stulecia) i wkrótce rozprzestrzenił się na całą średniowieczną Europę. Poniżej wyjaśniamy, co to jest motyw deesis i jak się realizuje w "Bogurodzicy"
Motyw deesis - wyjaśnienie
Istotą tego toposu jest trzyczęściowe przedstawienie osób świętych. W centrum znajduje się siedzący na tronie Chrystus - Pantokrator (Pan całego stworzenia), a obok niego stoją Matka Boska oraz św. Jan Chrzciciel. Hierarchię tego wyobrażenia można przedstawić za pomocą trójkąta - przy podstawie są Maryja oraz św. Jan Chrzciciel, natomiast wierzchołkiem (ruch wertykalny) jest Chrystus. W późniejszych latach średniowiecza często stosowano także tzw. wielkie deesis, w którym pojawiali się dodatkowo aniołowie i inni święci (np. apostołowie).
Jaki był sens takiego ukazywania osób świętych? Podstawą motywu deesis jest pośredniczenie, orędownictwo. Święci znajdujący się blisko Boga przynoszą do Niego ludzkie prośby i błagania, co zwiększa sposób na ich wysłuchanie. Nieprzypadkowo są to Matka Boska oraz św. Jan Chrzciciel. Przecież to oni odegrali najważniejszą rolę w przygotowywaniu świata na zbawienie. Święty Jan Chrzciciel zapowiadał przyjście Jezusa i nakłaniał ludzi do pokuty i wiary. Natomiast rola Matki Boskiej jest oczywista – to dzięki Niej Syn Boży pojawił się na świecie, przybierając postać człowieka.
 |
| Deesis, ikonostas w cerkwi św. Proroka Eliasza w Jarosławiu, początek XVIII wie |
Realizacja motywu deesis w „Bogurodzicy”
Pierwsza strofa najstarszej polskiej pieśni religijnej jest rozbudowaną apostrofą do Matki Boskiej. Zbiorowy podmiot liryczny zwraca się z błaganiem, by pomogła w wyproszeniu łask od Jezusa. Druga strofa jest zaadresowana bezpośrednio do Syna Bożego. Pojawia się w niej także św. Jan Chrzciciel, jednak nie jest on adresatem modlitw, zostaje tylko wspomniany („twego dziela Krzciciela” – dla twojego Chrzciciela). Po uprzednim wymienieniu świętego, pojawiają się prośby, które dotyczą spełnienia pragnień, godnego (pobożnego, zamożnego) życia oraz możliwości uzyskania zbawienia. Z tekstu „Bogurodzicy” można w bardzo łatwy sposób wyodrębnić motyw deesis. Pojawia się w nim postać centralna tego przedstawienia – Chrystus, obecni są także święci pośredniczący w modlitwach – Matka Boska oraz św. Jan Chrzciciel.
Najstarszy polski tekst poetycki nieco przekształca motyw deesis, rozszerzając go, w myśl założeń świętego Tomasza z Akwinu (wszystko musi mieć swoją hierarchię), o nową jakość. Ikony i ówczesne obrazy przedstawiały Matkę Boską i św. Jana Chrzciciela jako równych sobie. Słowny przekaz „Bogurodzicy” jest jednak inny. Matka Boska okazuje się być świętą pośredniczką, która także objęta jest boskim kultem. Zanosi się do Niej modlitwy pochwalne, próbując w ten sposób uzyskać jej pośrednictwo. Inaczej wygląda sytuacja ze św. Janem Chrzcicielem. W pieśni nie ma apostrofy skierowanej do niego, pojawia się jedynie w słowach adresowanych do Jezusa. Motyw deesis w „Bogurodzicy” jest więc hierarchiczny i można go oddać w następujący sposób: Jezus > Matka Boska > św. Jan Chrzciciel.
Użycie motywu deesis w polskiej pieśni religijnej i przedstawienie go w określony sposób nie tylko dowodzi, że powstawała ona w kręgach ludzi światłych, znających kulturę i prawdy religijne, lecz stanowi także potwierdzenie bardzo mocno rozwijającego się w późniejszych latach tej epoki kultu maryjnego.