Pochodzenie języka polskiego
Proces kształtowania się poszczególnych języków narodowych został poprzedzony czasem, gdy ludzie żyli w wielkiej wspólnocie praindoeuropejskiej i posługiwali się językiem praindoeuropejskim. Co prawda, nie zachował się on do naszych czasów, lecz badacze dokonali jego częściowej rekonstrukcji.
Wraz z kolejnymi wędrówkami ludów wspólnota rozpadała się na mniejsze grupy. Istnieje wiele hipotez co do daty ostatecznego podzielenia się wspólnoty praindoeuropejskiej, lecz żadna z nich nie wydaje się być absolutnie rozstrzygająca. Nie ma jednak wątpliwości co do tego, że zanikanie wspólnoty praindoeuropejskiej był długotrwałym procesem, do którego przyczyniły się wędrówki ludów.
Rozpad wspólnoty praindoeuropejskiej zaowocował wyodrębnieniem się języków indoeuropejskich. Z perspektywy rozwoju polszczyzny najważniejszy jest tutaj podział na języki kentumowe oraz języki satemowe. Rozgraniczenie to opierało się na skutkach palatalizacji indoeuropejskiej: w pierwszej grupie nie doszło do zmiany [k] w [s], natomiast w językach satemowych (a to do nich należały późniejsze języki słowiańskie) proces ten doprowadził do zmiany miękkiego [k] w [s].
Kolejnym etapem powstawania języka polskiego jest czas funkcjonowania kolejnej wspólnoty – tym razem prasłowiańskiej. Język prasłowiański funkcjonował najprawdopodobniej do V/VI stulecia naszej ery, niestety nie zachowały się żadne zabytki zapisane w tym języku, a on sam został zrekonstruowany na podstawie badań porównawczych.
Po rozpadzie wspólnoty prasłowiańskiej doszło do wyodrębnienia się poszczególnych plemion słowiańskich, które zaczęły tworzyć podstawy państwowości. Nastąpił podział na trzy najważniejsze grupy językowe: wschodniosłowiańską (dzisiejsze: ukraiński, białoruski, rosyjski), południowosłowiańską (dzisiejsze: serbski, chorwacki, bułgarski, słoweński) oraz zachodniosłowiańską (dzisiejsze: czeski, polski, słowacki, górnołużycki).
W obrębie grypy zachodniosłowiańskiej doszło później do kolejnego podziału na grupy: łużycką, lechicką (to tu należeli twórcy dzisiejszej polszczyzny) i czesko-słowiańską (o dołączeniu Czechów i Słowaków do grupy zachodniosłowiańskiej zadecydowały czynniki polityczne). Rozróżnienie to miało miejsce w okresie od VII do X stulecia naszej ery.
Od tego czasu w historii języka polskiego mówi się o okresie staropolskim (języku staropolskim), który obowiązywał do XV w.
Zabytki języka polskiego
Pierwszym zdaniem, jakie zostało napisane w języku staropolskim, było: „Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai” (wymowa: „Daj, uć ja pobrusza, a ti poczywaj, znaczenie: „Daj, niech ja pomielę, a ty odpoczywaj). Datowane jest ono na ok. 1270 r. i znajduje się w „Księdze henrykowskiej” – łacińskiej kronice opactwa cystersów w Henrykowie na Dolnym Śląsku.
Bulla gnieźnieńska
Był to dokument papieski wydany w 1136 r. w Pizie, który znosił zwierzchnictwo biskupstwa magdeburskiego nad polskim Kościołem. Chociaż tekst powstał po łacinie, znalazły się w nim polskie nazwy geograficzne oraz osobowe.
Księga henrykowska
To właśnie w niej znajduje się opisywane wcześniej pierwsze zdanie w języku polskim.
Kazania świętokrzyskie
Zostały odkryte przez Aleksandra Brücknera w Bibliotece Petersburskiej w oprawie kodeksu (czyli księgi składającej się z kart zszytych przy grzbiecie). Są one datowane na okres ok. XIII/XIV stulecia. Zachowało się tylko jedno kazanie w całości oraz fragmenty pięciu innych.
Kazania gnieźnieńskie
Spisane zostały ok. XV w. w archidiecezji krakowskiej, jednak zachowały się tylko w odpisie należącym do Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie, skąd wzięła się nazwa. Cały zbiór zawierał 95 kazań w łacinie, 10 w języku polskim oraz kilka fragmentów „Złotej Legendy” Jakuba da Voragine'a.
Psałterz Floriański
Pochodzi najprawdopodobniej z XIV w. Jest dziełem trójjęzycznym (języki: polski, łaciński, niemiecki). Powstał w austriackiej miejscowości Sankt Florian i był dedykowany królowej Jadwidze, stąd często nazywa się go „Psałterzem Jadwigi”.
Psałterz Puławski
Polski przekład „Księgi Psalmów” datowany na XV w. Nie jest znana ani dokładna data jego powstania, ani autor.
Biblia królowej Zofii
Jest ona najstarszą zachowaną próbą tłumaczenia Starego Testamentu na język polski. Zleceniodawczynią była żona Władysława Jagiełły, Zofia Holszańska. Prace nad tym dziełem ukończono najprawdopodobniej w latach 1453-1455.
Bogurodzica
Z pewnością jest to najlepiej znany zabytek języka polskiego. Dokładna data powstania tej pieśni jest nieznana, ale istnieją liczne przesłanki, że było to w czsie od XIII do XIV stulecia. Wokół pieśni narosło wiele legend, m.in. przypisywanie jej autorstwa św. Wojciechowi. Przez długi czas pełniła „Bogurodzica” rolę hymnu narodowego. Jej najstarszy zachowany zapis pochodzi z XV w.