„Bogurodzica” jest najstarszym polskim tekstem poetyckim oraz najstarszą polską pieśnią religijną. Nie jest znana jej oryginalna postać, gdyż pierwszy historycznie znany zapis tego dzieła pochodzi dopiero z początków XV stulecia. Zamieszczony został w zbiorze kazań łacińskich, który sporządził Maciej z Grochowa – wikariusz leżącej nieopodal Gniezna parafii w Kcyni. Dzisiaj uważany jest on za najbliższy oryginałowi, ponieważ wraz z upływem czasu dodawano do niego kolejne zwrotki.
Obecnie badacze dzielą powstały w ten sposób tekst na trzy części: część archaiczną – właściwą „Bogurodzicę” licząca 2 zwrotki, „pieśń wielkanocną” – zwrotki 3 do 6 oraz „pieśń pasyjną” – 7 do 15.
Dokładna data powstania „Bogurodzicy” nie jest znana. Badacze uważają, że pochodzi ona z okresu między XI a XIII stuleciem. Potwierdzenie takiego stanu rzeczy może stanowić styl dzieła oraz pojawiający się w nim motyw deesis. Przez długi czas utwór mógł istnieć w obiegu ustnym (możliwe jest także zaginięcie wcześniejszych przekładów).
Autorstwo „Bogurodzicy” przez długi czas przypisywano św. Wojciechowi, jednak dzisiejsi naukowcy nie mają wątpliwości, że u podstaw takiego przekonania leżała legenda. Wymienione wcześniej cechy utworu (kompozycja, motyw deesis) wskazują, że dzieło to nie mogło powstać za życia św. Wojciecha (X w.).
Analiza „Bogurodzicy”
Język „Bogurodzicy” jest bardzo kunsztowny, a jego kompozycja wskazuje na wysoki poziom życia intelektualnego w ówczesnej Polsce.
Do najważniejszych środków stylistycznych i elementów kompozycyjnych zastosowanych w „Bogurodzicy” należą: rymy zewnętrzne i wewnętrzne, paralele, paradoksy oraz antytezy. Rymy wewnętrzne, czyli zachodzące w obrębie jednego wersu, to np. „Bogurodzica, dziewica” oraz „syna, Gospodzina”. Zewnętrzne to: „pobyt - przebyt”, „nosimy - prosimy”. Paralelizm utworu przejawia się w podobnej kompozycji poszczególnych części – pierwsza strofa stanowi apostrofę do Maryi, druga – do Jezusa. Widoczny jest także w komponowaniu wersów – następujące po sobie linijki są zbliżone pod względem intonacyjnym. Przykładem paradoksu może być przedstawienie Jezusa jako Syna Maryi oraz Gospodzina (Gospodarza) i Pana całego stworzenia, a więc także swojej Matki. Antytezą, czyli zestawieniem dwóch znaczeniowo przeciwstawnych terminów, zastosowaną w „Bogurodzicy” jest początkowy zwrot do Maryi: „Bogurodzica, dziewica”.
Pieśń składa się z dwóch strof, które przedzielone zostały refrenem, powtórzonym jeszcze na końcu dzieła – „Kirielejson”.
Kompozycja „Bogurodzicy” przywodzi na myśl popularne średniowieczne hymny łacińskie. Szczególnie widoczne jest podobieństwo do dzieła pt.: „Salve Regina”. Przejawia się to przede wszystkim w zastosowaniu apostrof do świętych. „Bogurodzica” jest dziełem opartym o system intonacyjno-zdaniowy. Oznacza to, że kolejne wersy budowane są na zdaniach, nie wykraczają poza nie. Intonacja dzieła opiera się na kadencjach (intonacja opadająca) i antykadencjach (intonacja wznosząca).
Ważnym elementem kompozycyjnym „Bogurodzicy” jest jej „dwójkowość”. Mamy tutaj dwie strofy, dwoje pośredników (Maryję i św. Jana Chrzciciela), którzy łączą się w pary - Jezus - Maryja oraz Jezus- św. Jan Chrzciciel. Podział ten rozkłada się na dwie następujące po sobie zwrotki.
Interpretacja „Bogurodzicy”
„Bogurodzica” jest dziełem bardzo „zaawansowanym” teologicznie. Poprzez rozbudowane apostrofy i zastosowanie motywu deesis jawi się ona jako gorąca prośba do Boga. W pierwszej strofie pojawia się zwrot do Matki Boskiej, która ma pośredniczyć w kontakcie z Jezusem. Następna zwrotka stanowi apostrofę do Jezusa, lecz i tutaj pojawia się pośrednik – św. Jan Chrzciciel. Warto zauważyć, że pośrednikami w rozmowie z Bogiem są ci, którzy przyczynili się do Jego przyjścia na świat. Święty Jan Chrzciciel zapowiadał przyjście Syna Bożego i nakłaniał ludzi, by się nawracali. Natomiast Matka Boska dała życie Jezusowi, stając się jego rodzicielką.
Prośby zawarte w „Bogurodzicy” stanowią odzwierciedlenie fundamentalnych pragnień ludzi żyjących w czasach średniowiecza. Błagania dotyczą zmiłowania się nad mieszkańcami ziemi, spełnienia najważniejszych pragnień („napełń myśli”), dostatniego życia w świecie doczesnym oraz możliwości pobytu w raju po śmierci.
Motywem, na którym opiera się „Bogurodzica” jest deesis – sposób przedstawiania świętych, znany szczególnie ze wschodnich ikon. W centrum, na tronie, zasiada Chrystus-Pantokrator, a obok niego znajdują się Matka Boska oraz święty Jan Chrzciciel.
Powstałe w Polsce dzieło anonimowego poety rozszerza jednak ten sposób postrzegania Boga i świętych. W tekście wyraźnie widać, że Maryja i święty Jan Chrzciciel nie są postaciami równorzędnymi. Matka Boska jest adresatką modlitwy, natomiast św. Jan zostaje tylko wspomniany jako jeden z tych, na których wstawiennictwo można się powołać. Takie widzenie motywu deesis stanowi odzwierciedlenie silnego kultu maryjnego, jaki rozwijał się w średniowiecznej Europie.
„Bogurodzica” jest także dziełem wpisującym się w grupę utworów zawierających motywy maryjne. Matka Boska została ukazana tutaj jako najważniejsza pośredniczka ludzkości w pozyskiwaniu łaski Bożej. Mocno zaakcentowany jest także chrześcijański dogmat o niepokalanym poczęciu Jezusa, który wyrażony został na samym na początku dzieła.
Podsumowanie
„Bogurodzica” jest wciąż dziełem skrywającym wiele tajemnic i obiektem wielu badań oraz refleksji. Dzieło to niewątpliwie powstało w kręgu ludzi światłych, obeznanych z ówczesną kulturą i teologią. Wielu badaczy twierdzi, że pieśń ta przez długi czas mogła krążyć w obiegu zamkniętym, np. w jakimś klasztorze. Wartościowość tego utworu z perspektywy dzisiejszej, pomijając względy religijne, dotyczy głównie odzwierciedlenia zasad panujących w średniowiecznej poezji oraz ukazywania panujących wtedy form religijności.