„Bogurodzica” jest jednym z najważniejszych zabytków języka polskiego. Ta pieśń religijna powstała najprawdopodobniej między XI a XIII stuleciem. Jej najstarszy znany zapis, pochodzący z XV w. połączony jest z nutami, co oznacza, że dzieło to przeznaczone było do śpiewania. Badacze średniowiecznej kultury nie mają wątpliwości, co do tego, że pieśń ta była ściśle połączona z wieloma aspektami życia w średniowiecznej Polsce – od politycznego do religijnego.
„Bogurodzica” jako pieśń religijna i modlitwa
Niektórzy badacze średniowiecznej kultury uważają, że „Bogurodzica” wkrótce po swoim powstaniu należała do obiegu zamkniętego, elitarnego. Ich zdaniem najprawdopodobniej intonowano ją tylko w klasztorach, głównie w okresie adwentowym i bożonarodzeniowym, na co miałby wskazywać maryjny charakter tej pieśni (szczególnie zaakcentowanie niepokalanego poczęcia, narodzin Jezusa oraz wprowadzenie Jana Chrzciciela, co było charakterystyczne dla motywu deesis, ale także dla okresu adwentowego). Nie ma wątpliwości co do tego, że tekst tej pieśni stworzony został przez kogoś orientującego się nie tylko w ówczesnej kulturze europejskiej (nawiązania do zachodnich łacińskich pieśni sekwencyjnych, wykorzystanie motywu deesis), ale także doskonale znający zasady i dogmaty wiary chrześcijańskiej.
Cała kompozycja tekstu – zastosowanie rozbudowanych apostrof, użycie rozkaźników („zyszczy nam”) oraz umieszczenie w niej próśb o spełnienie pragnień, dobre życie, zmiłowanie, trafienie do Raju wskazuje właśnie na to, że powstała ona właśnie jako pieśń o charakterze modlitewnym. Ta funkcja pieśni jest szczególnie ciekawa, gdyż został w niej wykorzystany motyw deesis. Błagania zostają skierowane do Boga za pośrednictwem Matki Boskiej (pośredniczki, ale i postaci otoczonej boskim kultem) oraz św. Jana Chrzciciela. To przedstawienie jest hierarchiczne i pokazuje wyższość Maryi nad innymi świętymi.
„Bogurodzica” jako pieśń rycerska
Jan Długosz napisał o „Bogurodzicy”, że była ona wznoszona przez polskie rycerstwo przed ważnymi bitwami – m. in. pod Grunwaldem, Wiłłkomierzem (wojna polsko – krzyżacka 1431 – 1435), Warną (1444). Wybitny kronikarz określił ją także mianem „carmen patrium” – pieśni ojczystej.
Wielu badaczy uważa dzisiaj, że „Bogurodzica” powstała właśnie jako pieśń rycerska. Wskazywać na to mają melodyczny refren oraz tonacja początku – podobna do tych, jakie w swoich dziełach stosował francuski truwer – Jeana de Dreuxa.
„Bogurodzica” wznoszona przez polskie rycerstwo nie tylko miała wybłagać wojownikom pomyślność w starciu, lecz także podnieść morale armii i, dzięki swojej melodyjności, wprowadzić zamieszanie w szeregach wroga.
„Bogurodzica” jako pieśń narodowa
Z relacji Jana Długosza można dowiedzieć się, że „Bogurodzica” śpiewana była także podczas koronacji Władysława Warneńczyka. Została ona także dołączona do „Statutów” Jana Łaskiego (1506) – dokumentu spisującego wszystkie przywileje i statuty obowiązujące w ówczesnej Polsce. Wiele wskazuje wiec na to, że pieśń ta pełniła rolę hymnu narodowego (najpewniej do połowy XVI stulecia). Stała się więc czymś na wzór symbolu religijno – patriotycznego.
Mimo upływu wielu wieków, rola „Bogurodzicy” nie zmieniła się w dzisiejszych czasach. Nadal jest ona pieśnią niezwykle ważną, pełną patosu, potrafiącą podnosić ludzi na duchu. Śpiewana jest w momentach szczególnych – zazwyczaj w rocznice szczególnie ważnych wydarzeń w historii Polski.