Rękopis „Kazań gnieźnieńskich” zachowały się do dzisiejszych czasów w Bibliotece Katedralnej w Gnieźnie. Zbiór ten zawiera 10 kazań w języku polskim, 95 w łacinie, a także nieliczne fragmenty „Złotej legendy” Jakuba da Voragine'a.
Geneza „Kazań gnieźnieńskich”
Autorstwo „Kazań gnieźnieńskich” przypisuje się Łukaszowi z Wielkiego Koźmina – bakałarzowi Uniwersytetu Praskiego (odpowiednik dzisiejszego licencjata) oraz magistrowi sztuk wyzwolonych. Ten drugi tytuł zdobył on na Akademii Krakowskiej, której rektorem został w 1411. Pochodził on z Wielkopolski, a język kazań jest charakterystyczny właśnie dla tego regionu średniowiecznej Polski.
Kazania powstały na początku XV stulecia (najpewniej krótko po 1409 r.). Badacze uważają, że spisane zostały one w Krakowie, gdzie przebywał Łukasz z Wielkiego Koźmina. Był to zbiór utworów homiletycznych skierowanym do prostego odbiorcy. Inspiracją do ich stworzenia stała się działalność wybitnych średniowiecznych kaznodziejów, np. Peregryna z Opola, Hieronima z Pragi, Jakuba da Voragine oraz Konrada Waldhausena.
„Kazania gnieźnieńskie” - charakterystyka
W skład „Kazań gnieźnieńskich” wchodzi 95 tekstów łacińskich. Siedemdziesiąt jeden z nich jest odpisem z dwóch zbiorów autorstwa Peregryna z Opola: „De sanctis” i „De tempore”.
Znacznie ważniejsze dla badaczy polszczyzny są kazania polskojęzyczne, których jest łącznie 10. Te stworzone zostały w języku potocznym, a w większości z nich widoczne są nawiązania do twórczości homiletycznej wspomnianych wcześniej Peregryna z Opola i Hieronima z Pragi. O tym, że skierowane były one do niewykształconego, masowego odbiorcy świadczy nie tylko potoczny język pełen charakterystycznych zwrotów (np. „dziatki miłe” – stała apostrofa rozpoczynająca kazania). Teksty zostały skomponowane w taki sposób, by przywoływać jak najwięcej przykładów (np. przywołanie w kazaniu o św. Marii Magdalenie św. Pawła i św. Macieja jako nawróconych grzeszników).
W skład zbioru wchodzą następujące homilie polskojęzyczne: na Boże Narodzenie (x4), o św. Marii Magdalenie, o św. Janie Chrzcicielu, o św. Bartłomieju oraz o św. Janie Ewangeliście (x2). Zawierają one w sobie liczne przesłania, tak aktualne w epoce średniowiecza (o śmiertelności człowieka, konieczności miłowania Boga itp.).