„Biblia królowej Zofii” jest najstarszym polskim tłumaczeniem Starego Testamentu (istnieje także możliwość, że była ona przekładem całego Pisma Świętego, lecz zachował się tylko S.T.). Do roku 1939 znajdowała się w węgierskiej miejscowości Sarospotak, skąd wzięła się jej druga nazwa – „Biblia Szaroszpotacka” (poprawna jest także forma Szaroszpatacka). Do czasów współczesnych (wiek XX) zachowały się obszerne fragmenty księgi pierwszej (185 stron, kończy się ona na Księdze Hioba) oraz nieliczne fragmenty księgi drugiej, która najwyraźniej została przekazana na makulaturę i służyła następnym pokoleniom introligatorów do oprawiania ksiąg. Znamy je głównie z fototypicznych wydań, gdyż w czasie II wojny światowej dzieło uległo poważnym zniszczeniom.
Geneza „Biblii królowej Zofii”
„Biblia królowej Zofii” powstała najpewniej na życzenie czwartej żony Władysława Jagiełły, Zofii Holszańskiej. Przyjmuje się, że prace nad nią trwały osiem lat, od 1453 do 1461 r. Przekładu najprawdopodobniej dokonał kapelan królowej Zofii – Andrzej z Jaszowic – chociaż istnieją także opinie, że pracowało nad nim kilku uczonych naraz. Tekst przepisywany był przez długi czas, a dzieło ukończono w Nowym Mieście Korczynie. Inspiracją dla tłumacza była Wulgata, a więc łaciński przekład Biblii opracowany przez św. Hieronima w latach 382-406. Badacze uważają, że w polscy tłumacze posiłkowali się również czeskimi translacjami, na co wskazywałaby spora liczba czechizmów (słów i zwrotów w j. czeskim) obecna w polskim tekście.
„Biblia królowej Zofii” – charakterystyka
„Biblia królowej Zofii” była dziełem niezwykle ważnym – pierwszym narodowym przekładem Starego Testamentu. Nie ma wątpliwości co do tego, że odegrała ona znaczącą rolę w upowszechnianiu Słowa Bożego. Karty tego woluminu były bogato zdobione, a iluminacje wykonywano najprawdopodobniej do końca XVI stulecia. Sam przekład nie był jednak najwyższej jakości, o czym świadczą liczne czechizmy oraz wiele błędów, jakie popełnił tłumacz.
Dalsze losy „Biblii królowej Zofii”
Jeszcze w 1624 r. Biblia znajdowała się w bibliotece Rafała Leszczyńskiego w Baranowie. Później, niewiadomym sposobem, trafiła do biblioteki kolegium Sarospotak na Węgrzech. Właśnie tam uległa zniszczeniu w czasie II wojny światowej (dotyczy to głównie pierwszej księgi). Do dzisiejszego dnia zachowały się nieliczne karty. Dwie z nich znajdują się w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, fragment można oglądać także w Bibliotece Muzeum Narodowego w Pradze.