Św. Jan Chrzciciel był synem kapłana Zachariasza i Elżbiety, krewnej Maryi. Jego narodziny zwiastował archanioł Gabriel, kiedy Zachariasz okadzał ołtarz świątynny (Łk 1, 8-17). Urodził się sześć miesięcy przed Jezusem, prawdopodobnie w miejscowości Ain Karim (ok. 7 km. od Jerozolimy). Jego imię Jan („Bóg jest łaskawy”) zostało mu nadane zgodnie z poleceniem anioła. Po obrzezaniu syna Zachariasz wyśpiewał kantyk, który wszedł do liturgii Kościoła i jest częścią porannej modlitwy, czyli Jutrzni.
O dzieciństwie Jana Chrzciciela niewiele wiadomo. Św. Łukasz w swojej Ewangelii ogranicza się do wzmianki: Dziecię rosło i umacniało się w duchu i przebywało na miejscach pustynnych aż do czasu ukazania się swego w Izraelu (Łk 1, 80). Prawdopodobnie żył jako pustelnik, podejrzewa się, że miał kontakty z esseńczykami z Qumram nad Morzem Martwym.
Po ukończeniu 30 roku życia Jan rozpoczął działalność nad rzeką Jordan, a do jego uczniów należeli m.in. Jan, Andrzej, Szymon i Jakub, którzy później zostali wybrani przez Jezusa do grona Dwunastu. Jan głosił zbliżające się Królestw Boże oraz konieczność pokuty i wewnętrznego przeobrażenia narodu wybranego. Znakiem owej pokuty miał być chrzest, którego udzielał. Jan stał się znany w całej Judei:
Ciągnęła do niego cała judzka kraina oraz wszyscy mieszkańcy Jerozolimy i przyjmowali od niego chrzest w rzece Jordan, wyznając [przy tym] swe grzechy. (Mk 1,5)
Zaczęto nawet podejrzewać, że Jan Chrzciciel jest zapowiadanym Mesjaszem. On jednak stanowczo zaprzeczył:
Ten, który idzie za mną, mocniejszy jest ode mnie: ja nie jestem godzien nosić Mu sandałów. (Mt 3, 11)
Kiedy Jezus przybył nad Jordan, Jan ochrzcił Go na Jego prośbę. To właśnie Jan Chrzciciel nadał Chrystusowi tytuł Baranek Boży i rozpoznając w Nim Syna Bożego, głosił:
Oto Baranek Boży, który gładzi grzechy świata. (J 1, 29. 36)
Święty Jan Chrzciciel określany jest jako bezpośredni poprzednik Pana; jego działalność miała przygotować Jezusowi drogę i zapoczątkować Ewangelię (Łk 16, 16). Jest uważany za ostatniego z proroków; nazywany „Prorokiem Najwyższego” (Łk 1,76). Sam Jezus wystawił Janowi świadectwo, mówiąc:
Tak, powiadam wam, nawet więcej niż proroka. On jest tym, o którym napisano: Oto ja posyłam mego wysłańca przed Tobą, aby Ci przygotował drogę. Zaprawdę powiadam wam: Między narodzonymi z niewiast nie powstał większy od Jana Chrzciciela. (Mt 11, 9-11)
Władca Galilei, Herod II Antypas (syn Heroda Wielkiego), zainteresował się działalnością Jana. Kiedy spotkał się z nim, Jan wytknął mu wprost cudzołóstwo: Nie wolno ci mieć żony twego brata (M k 6, 18). Rozwścieczyło to Heroda i kazał Jana aresztować. Następnie w czasie uczty, będąc pod wpływem alkoholu, zobowiązał się dać swojej bratanicy Salome cokolwiek sobie zażyczy. Salome, po naradzie ze swoją matką i równocześnie żoną brata Heroda - Herodiadą, zażądała głowy Jana. W ten sposób Jan Chrzciciel został skazany na śmierć i stracił życie.
W ikonografii św. Jan przedstawiany jest jako dziecko/młodzieniec albo jako asceta, ubrany w skórę zwierzęcą. Jego atrybutami są: baranek (u stóp, z kielichem, na księdze itd.) i krzyż. Na wschodzie bywa ukazywany ze skrzydłami.
Święto Jana Chrzciciela obchodzone jest w Kościele katolickim 24 czerwca (dzień narodzin Jana). Jego śmierć wspomina się z kolei 29 sierpnia.
Patronat
Święty Jan Chrzciciel jest patronem wielu państw m.in. Austrii, Francji, Holandii, Malty, Niemiec, Węgier oraz miast: Amiens, Awinionu, Bonn, Florencji, Frankfurtu nad Niemnem, Neapolu, Wiednia, Kolonii, Lyonu, Lipska, Wrocławia (oraz archidiecezji wrocławskiej).
Poza tym jest również patronem zakonu joannitów, mnichów, dziewic, kowali, krawców, architektów, pasterzy i stad, kominiarzy, abstynentów, wychowawców, tkaczy, skazanych na śmierć. Jest orędownikiem w czasie gradobicia.