Początki malarstwa i rzeźby w stylu gotyckim
Gotyk narodził się we Francji w 1. połowie XII w., kiedy to ukończono budowę pierwszej świątyni w tym stylu – bazyliki w Saint Denis. Był to również czas powstawania pierwszych rzeźb w stylu gotyckim. Malarstwo gotyckie narodziło się natomiast we Włoszech pod koniec XIII stulecia. Najważniejsze w jego rozwoju było zapoczątkowanie sztuki samodzielnych obrazów, a więc niezależnych od miejsc, w których miałyby być prezentowane (np. świątynie).
Cechy charakterystyczne rzeźby i malarstwa gotyckiego
Rzeźba
W czasach stylu romańskiego przedstawienia zawarte na rzeźbach często były zdeformowane, co wynikało z koniecznościi zmieszczenia ich na niewielkiej przestrzeni. Początkowo rzeźba gotycka także przejawiała tendencje do deformacji kształtów - w pierwszych dziesięcioleciach też była „krępowana” architekturą – pojawiała się jako nieodłączna część świątyń (np. rzeźby w Saint Denis). Szybko doszło jednak do usamodzielnienia się rzeźby monumentalnej. Było to niezwykle ważne wydarzenie, które pozwoliło na jej dalszy rozwój. Późniejszy gotyk koncentrował się na ukazywaniu postaci w sposób jak najbardziej naturalny, z zachowaniem proporcji. Kształt rzeźby nie był już zależny od ilości miejsca dostępnego np. na tympanonie, toteż artyści mogli pozwolić sobie na większą dowolność.
Rzeźba gotycka to także liczne elementy dekoracyjne. Romanizm posługiwał się przede wszystkim motywami biblijnymi, przeplatającymi się z elementami zaczerpniętymi ze świata przyrody. Gotyk zawęził nieco to pole i skoncentrował się na sferze florystycznej, stosując jako ozdoby głównie liście (np. akant).
Najważniejszym surowcem dla rzeźby gotyckiej był kamień. Bardzo dużym poważaniem cieszyło się także drewno, które wraz z rozwojem sztuki gotyckiej zaczęło wracać do łask.
 |
| Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej |
Malarstwo
Malarstwo gotyckie narodziło się w północnych Włoszech i rozwijało się pod wieloma postaciami. Największym dokonaniem tamtego czasu było usamodzielnienie się obrazu. Jego rozwój także związany był ze zmianami zachodzącymi w architekturze. Strzelistość i przestrzenność świątyń powodowały, że obrazy mogły być większe, co umożliwiało zmianę perspektywy.
Malarstwo gotyckie cechowało się niezwykłym wręcz realizmem i wielką dbałością o szczegóły w przedstawianiu postaci. Ściśle wiązało się ono z tematyką religijną, co odzwierciedlało światopogląd ówczesnego społeczeństwa. Obrazy powstałe w epoce gotyku były uniwersalne w swej wymowie. Przedstawiały najważniejsze wydarzenia biblijne oraz historyczne – miały unaoczniać to, czego ludzie często nie mogli zrozumieć słuchając nabożeństw po łacinie. Wiele dzieł odznaczało się także sporą sferą metaforyczną, która opierała się głównie na alegoriach.
W czasach gotyku powstawały pierwsze obrazy na deskach. Posługiwano się przede wszystkim technikami tempery (tworzenie farb na podstawie emulgatorów – głównie żółtek z kurzych jaj) oraz malarstwem olejnym.
Gotyk to także okres bardzo silnego rozwoju witrażownictwa. W olbrzymich oknach ówczesnych świątyń zamieszczano kolorowe płytki szkła, które układały się w określone wzory. Sztuka ta cieszyła się tak wielką popularnością, że witraże stały się dominującym elementem wystroju gotyckich kościołów.
Ze względu na nową konstrukcję świątyń znacznie rzadziej tworzono freski. Na ścianach budowli brakowało po prostu miejsca na to, by wykonywać je w należyty sposób. W okresie gotyckim rozwijały się także znane ze średniowiecza miniatury.
Malarstwo i rzeźba gotycka w Polsce
Malarstwo i rzeźba reprezentujące gotyk pojawiły się w Polsce w 1. połowie XIII stulecia. Czas obecności tego nurtu w sztuce dzieli się na trzy główne okresy:
- od 1240 do 1300 (konfrontacja romanizmu i gotyku, w rzeźbie: styl architektoniczny ciężki)
- od 1300 do 1450 (znaczny rozwój sztuki – głównie architektury i rzeźby, w rzeźbie: idealistyczny styl miękki)
- od 1450 do 1520 (bujny rozwój rzeźby i malarstwa, w rzeźbie: styl łamany, manieryczny).
Pierwszy okres to czas ścierania się tendencji romańskich z gotykiem. Rzeźba cechuje się masywnymi i nieco odkształconymi figurami, co było obecne w całej Europie. W drugim okresie pojawiają się już rzeźby drewniane oraz ołtarze szafowe. Nastąpił także silny rozwój sztuki mieszczańskiej, a także doszło do pojawienia się stylu pięknych madonn. Trzeci okres został niemal zupełnie zdominowany przez sztukę mieszczańską, która afirmowała człowieka i odchodziła od tematyki sakralnej na rzecz ukazywania codzienności (wzorce te przyszły do Polski z Zachodu).
Malarstwo gotyckie pojawiło się w Polsce znacznie później niż rzeźba. Forma ścienna na Śląsku znana była najprawdopodobniej na początku wieku XIV, natomiast w innych regionach nawet pięćdziesiąt lat później. Samodzielna forma malarstwa (zwana sztalugową) zaistniała na terenie całego państwa dopiero w 2. połowie, a najprawdopodobniej pod koniec, XIV stulecia. Uprzywilejowanymi regionami były Śląsk i Małopolska. Na terenie pierwszego działali czescy artyści, którzy dołożyli swoją cegiełkę do rozwoju malarstwa gotyckiego na Śląsku. Silna pozycja Małopolski wynikała, rzecz jasna, z mecenatu królów. W Krakowie działali liczni artyści, ale ich nazwiska nie są dzisiaj znane. Najważniejszymi cechami tzw. szkoły krakowskiej były: stosowanie skromnej palety barw, hieratyzm (dostojeństwo, powaga) oraz linearyzm (akcentowanie konturów i linii). Malarstwo gotyckie w północnej Polsce było mocno powiązane z malarstwem flamandzkim.
Najważniejsze przykłady malarstwa i rzeźby gotyckiej w Polsce
 |
| Gotycki ołtarz Wita Stwosza w Krakowie/ fot. Henryart (3.03.2006) |
Ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie (XV w., zwany także Ołtarzem zaśnięcia NMP – jeden z najcenniejszych zabytków polskiej rzeźby gotyckiej)
Nagrobek Kazimierza Jagiellończyka (wykonany przez Wita Stwosza, znajduje się w Katedrze Wawelskiej)
Madonna z Krużlowej (rzeźba gotycka przedstawiająca Matkę Boską z Dzieciątkiem, powstała ok. 1400 r.)
Osiołek palmowy z Szydłowca (rzeźba wykorzystywana w obchodach religijnych)
Święta Anna Samotrzeć ze Strzegomia (obraz anonimowego twórcy, który przedstawia świętą Annę, Matkę Boską oraz Dzieciątko Jezus. Obraz powstał najpewniej pod koniec XIV stulecia)
Piękna Madonna z Wrocławia (rzeźba przedstawiająca Matkę Boską z Dzieciątkiem, powstała najprawdopodobniej w XV w.)
Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej (wokół tego obrazu narosła olbrzymia ilość legend; pewne jest, że w XV w. przeprowadzono prace konserwacyjne, które zmieniły jego pierwotny wygląd; obraz namalowany jest techniką tempery)
Malowidło na północnej ścianie prezbiterium w kościele św. Janów w Toruniu (przedstawia ono scenę zdjęcia z krzyża i pochodzi najprawdopodobniej z 2. połowy XIV w.)
Psałterz floriański (przetłumaczone na trzy języki, bogato zdobione wydanie psalmów, powstał najprawdopodobniej w XIV w.)