Początki architektury romańskiej w Europie
Dokładna data zapoczątkowania stylu romańskiego w europejskiej architekturze nie jest znana. Jej powstanie wiązało się z ponowionym zainteresowaniem budownictwem starożytnego Rzymu oraz Bizancjum. Badacze twierdzą, że proces ten trwał przez wiele lat, co po upływie czasu pozwoliło na wykrystalizowanie się sposobu wznoszenia budowli, który dzisiaj nazywamy stylem romańskim. Pierwsze konstrukcje tego typu wznoszono już ok. X w. Miejscem szczególnego dla rozwoju stylu romańskiego była zachodnia Europa: Włochy, Niemcy oraz Francja.
Wielka ekspansja stylu romańskiego wiąże się także z wydarzeniami charakterystycznymi dla średniowiecza. Najważniejszą rolę odegrała tutaj chrystianizacja pogańskich regionów Europy. Nową wiarę na te tereny przynosili najczęściej misjonarze, którzy zarządzali także budową świątyń. Do krajów przyjmujących chrześcijaństwo udawali się również zakonnicy (benedyktyni i cystersi). Na obcych ziemiach musieli oni wznosić swoje opactwa, a czynili to w stylu znanym im z ojczyzny – romanizmie.
Bardzo ważna jest także cezura roku 1000, czyli data, która miała przynieść Sąd Ostateczny. Kiedy okazało się, że apokalipsy udało się jednak uniknąć, ludzie pragnęli podziękować Bogu. Zaczęto więc wznosić nowe świątynie, co uważano za najlepszy sposób „odwdzięczenia się”.
Styl romański - charakterystyka
Cechy charakterystyczne stylu romańskiego wynikają ze specyfiki średniowiecza. Stawiane budowle musiały być praktyczne, toteż w przypadku świątyń starano się łączyć funkcję sakralną z obronną. Podobne zabiegi czyniono podczas wznoszenia budynków świeckich, głównie zamków. Centrum takiej konstrukcji stanowił zazwyczaj potężny stołp (donżon) – wieża na planie okręgu.
W architekturze romańskiej stosowano proste rozwiązania. Budowle wznoszono na planach okręgów, kwadratów i prostokątów (także ich wielokrotności). Odznaczały się one addycyjnością brył oraz separatyzmem wnętrz. Pierwszy termin oznacza, że konstrukcja taka składała się zazwyczaj z kilku brył (walców, prostopadłościanów, półwalców), które można bardzo łatwo od siebie odróżnić („niezdarne” przyleganie, osobne pokrycia dachowe). Drugie pojęcie dotyczy postrzegania budowli od środka: wnętrza były oddzielone od siebie przez kolumnady, portale, różnicowanie wysokości.
Surowcami w czasach panowania stylu romańskiego były głównie kamienie (przeważnie ciosane w bloki). Dominowały te najpospolitsze, gdyż były one najtańsze. Na późniejszym etapie romanizmu dominującym budulcem stała się cegła, która później, w czaach gotyku, była już powszechnie używana.
 |
| Castel del Monte/ whc.unesco.org |
Styl romański we Włoszech
Romanizm we Włoszech najbujniej rozwijał się w ich północnej części, Lombardii. To właśnie tam stosowano najbardziej wymyślne elementy dekoracyjne (arkadowe galerie, portale z przedstawieniami figuralnymi, elementy figuralne na fasadach).
Najważniejszymi budowlami tego okresu są: zespól obiektów w Pizie (ze słynną krzywą wieżą), Kościół Sant'Abbondio w Como (1063-1095, pięcionawowy), katedra w Parmie (XII w.) oraz Castel del Monte (zamek wybudowany w 1240 r.).
Styl romański we Francji
Francuski romanizm rozwijał się od X w. do pierwszej połowy XII, kiedy to narodził się styl gotycki. Był on dosyć mocno zróżnicowany, więc badacze wprowadzili podział na poszczególne szkoły. Szkoła prowansalska często nawiązywała do architektury starożytnego Rzymu, budowle wznoszono z kamiennych ciosów, które były znacznie większe niż w innych regionach. Szkoła poitou cechowała się flankowymi fasadami oraz stożkowymi dachami na wieżach, natomiast w szkole normandzkiej wznoszono świątynie o wysokich nawach głównych, co miało pozwalać na umieszczanie w ścianach wielkich okien.
Inne szkoły francuskiego romanizmu to: burgundzka, owerniacka i langwedocka.
Najważniejszymi zabytkami francuskiego romanizmu są: katedra w Awinionie, opactwo w Cluny, Kościół Saint-Sernin w Tuluzie oraz Carcassone (miasto będące przykładem budownictwa świeckiego).
Styl romański w Niemczech
Niemiecki romanizm bardzo mocno czerpał z architektury karolińskiej. Najczęściej wznoszono budowle na planie centralnym oraz bazyliki. Wnętrza często zdobiono malowidłami ściennymi (polichromia). Wśród najwspanialszych zabytków z tamtego okresu warto wymienić: katedrę w Barmberg, kościół w opactwie Maria Laach, katedrę w Gurk, Kościół św. Godeharda w Hildesheim.
Styl romański w Anglii
 |
| Katedra w Norwich |
Angielski romanizm znacznie różni się od kontynentalnej realizacji tego stylu. Ważną rolę w jego rozwoju odegrały wpływy architektury karolińskiej oraz normandzkiej. Cechuje się on monumentalną bryłą ozdabianą licznymi motywami geometrycznymi czy transeptami (nawy poprzeczne). Najbardziej znanymi budowlami z tego kresu są: katedra w Saint Albans, katedra w Ely (budowana od 1083 r. do końca XIV stulecia, stanowi połączenie stylu romańskiego i gotckiego), katedra w Peterborough, katedra w Norwich oraz opactwo cysterskie w Fountains Abbey.
Styl romański w Hiszpanii
Rozwój architektury romańskiej w Hiszpanii nastąpił na bazie osiągnięć budownictwa karolińskiego. Jako że średniowieczna Hiszpania podzielona była między muzułmanów i chrześcijan (rekonkwista trwała do XIV stulecia), tamtejsza sztuka budownictwa rozwijała się stopniowo. Świątynie wznoszono głównie na trasie pielgrzymek do grobu św. Jakuba. Do najważniejszych z nich należą: Kościół San Clemente w Tahull oraz katedra w Santiago de Compostela.
Styl romański w Skandynawii
Okres romanizmu w Skandynawii to czas szczególnie ciekawy. Ówczesna architektura rozwijała się dualistycznie: jeden nurt postulował nawiązywanie do tradycji zachodniej Europy, a więc wznoszenie kościołów z kamienia. Znacznie bardziej interesujący wydaje się jednak nurt tradycyjny, który kontynuował budowanie z drewna.
Najznamienitszym przykładem naśladowania zachodu jest katedra w Lund, konsekrowana w 1145. Jest to obecnie jedyny budynek romański w Szwecji (chociaż przechodził remonty w XX w.). Inną budowlą tego typu jest Kościół Najświętszej Marii Panny w Bergen. Spośród budowli wzniesionych w drugim nurcie – będącym próbą połączenia budownictwa sakralnego z tradycją wikingów – nie zachowało się wiele budynków, a te, które przetrwały, mają za sobą wiele modernizacji. Jednym z najlepiej zachowanych jest kościół w Borgund (1225-1250). Innym przykładem jest starszy kościół w Urnes (1150-1175). Świątynie te, zwane także słupowymi (trzon budowli opierał się na słupach), były bogato zdobione motywami charakterystycznymi dla kultury wikińskiej (smoki, łodzie itd.).