Gotyk w Europie - geneza
Styl gotycki narodził się około połowy XII w. we Francji. Stanowił on rozwinięcie i udoskonalenie dokonań romanizmu, któremu przyświecało pragnienie ukazania doskonałości i potęgi Boga. Strzeliste i przestrzenne świątynie stworzyły nowe pole do popisu dla artystów zajmujących się rzeźbiarstwem i malarstwem. To właśnie sztuka nadawania kształtów blokom kamienia lub drewna rozwinęła się jako pierwsza, jako nieodłączna część architektury. Pionierskie rzeźby gotyckie pojawiły się w Bazylice Saint Denis (połowa XII stulecia). Były one ściśle związane ze świątynią, stanowiły przede wszystkim elementy dekoracyjne.
Początek malarstwa, które określane jest mianem gotyckiego, miał miejsce w XIII wieku na terenie Italii, jednak najważniejszym nurtem malarstwa gotyckiego była sztuka niderlandzka, stanowiąca źródło inspiracji dla późniejszych artystów.
Najważniejsze cechy gotyku
 |
| Jeździec bamberski/ Berthold Werner |
Rzeźba gotycka
Początkowo rzeźba gotycka rozwijała się głównie w katedrach. Powstawały wspaniałe reliefy, które lokowano na portalach, tympanonach i obramowaniach. W sztuce ornamentacyjnej dominowały motywy florystyczne, szczególnie liście. Wkrótce doszło także do ponownego usamodzielnienia się rzeźby monumentalnej (wcześniej niemile przyjmowanej przez Kościół ze względu na skojarzenie z kultami pogańskimi). Przez długi czas jej „dolegliwością” było charakterystyczne dla stylu romańskiego deformowanie kształtów i proporcji. We wcześniejszym stylu powodowała je ograniczona ilość miejsca przeznaczonego na umieszczenie wizerunków itd. Wraz z upływem czasu rzeźba gotycka coraz lepiej realizowała przyjęte założenia – jak najbardziej naturalne przedstawianie wizerunków ludzkich.
Okres gotyku w rzeźbiarstwie dzieli się zwyczajowo na dwa podokresy: pierwszy, trwający do połowy XV stulecia, to styl miękki (przejawiał się głównie w ukazywaniu szat – łagodnych, łyżkowatych) oraz obowiązujący do końca gotyku ekspresjonizm późnogotycki (ukazywanie emocji, „kanciaste”, połamane szaty).
W późniejszym gotyku nastąpił okres rozwoju sztuki mieszczańskiej, która odchodziła od tematyki religijnej, starając się ukazać zwykłego człowieka w sposób jak najbardziej zbieżny z autentycznym życiem.
W gotyckich pracowniach rzeźbiarskich najważniejszą rolę odgrywały dwa surowce. Pierwszym i powszechniej stosowanym był kamień, jednak z czasem coraz większa liczba artystów zaczęła przekonywać się do drewna.
Rzeźba gotycka rozwijała się we wszystkich krajach ówczesnej Europy. Za najdoskonalszych reprezentantów tego rzemiosła uznaje się Francuzów, głównie Burgundczyków. Natomiast we Włoszech, których mieszkańcy nie potrafili „przystosować się” do stylu gotyckiego, bardzo widoczne były wpływy sztuki antycznej. Rzeźba gotycka najsłabiej zaś „przyjęła się” w Anglii, gdzie ograniczała się głównie do nagrobków oraz form dekoracyjnych.
Malarstwo gotyckie
Malarstwo gotyckie narodziło się w XIII stuleciu na terenie Włoch. Stamtąd szybko rozprzestrzeniło się na całą Europę, stając się niezwykle popularnym i cenionym nurtem. Jego rozwój umożliwiły nowe rozwiązania architektoniczne. Większe kościoły pozwalały na zamieszczanie obrazów bardziej pokaźnej wielkości, na których artyści mogli posługiwać się perspektywą oddającą naturalny kształt świata. To właśnie realizm stanowił najważniejsze założenie gotyckiego malarstwa. Twórcy pragnęli jak najdokładniej przedstawiać świat i człowieka. Często nadawali oni cechy realizmu także przedstawianym scenom biblijnym.
Ważną rolą malarstwa w średniowieczu było unaocznianie pewnych prawd ludziom niepotrafiącym czytać. Dlatego właśnie realistyczne elementy malunków często posiadały również znaczenie ukryte w warstwie alegorycznej, która była zrozumiała dla ludzi wykształconych i obytych z kulturą.
Gotyk to okres, w którym malarstwo „oderwało się” od architektury i zaczęło funkcjonować samodzielnie. Pierwsze obrazy tworzono na deskach, a dominującymi technikami były tempera oraz malarstwo olejne. Tego typu dzieła najczęściej trafiały jako dekoracje do świątyń, czasami także do prywatnych kolekcji.
W epoce gotyku narodziło się witrażownictwo, do rozwoju którego asumptem stały się wielkie okna. Wypełniano je kolorowymi płytkami szkła, co dawało fantastyczny efekt w przestrzennych świątyniach. Nie porzucono także techniki znanej ze średniowiecza – malarstwa ściennego. Freski nadal powstawały w świątyniach, chociaż coraz większą popularność zdobywały obrazy samodzielne (choćby ze względu na swoją mobilność). Nadal ważną rolę pełniły miniatury oraz sztuka iluminatorska, obie związane ze średniowiecznymi księgami.
 |
| Jan van Eyck „Margareta van Eyck”/ commons.wikimedia.com |
Artystą mającym największe znaczenie w malarstwie włoskim był Giotto di Bondone. Malował on głównie freski, co wiązało się ze słabą pozycją gotyckiej architektury w Italii. Jego twórczość okazała się ożywczym powiewem w ikonografii średniowiecza (szczególnie wiele miejsca poświęcił wizerunkowi św. Franciszka oraz symbolice związanej z Biedaczyną z Asyżu).
Najważniejszym osiągnięciem późnogotyckiego malarstwa była jednak bez wątpienia twórczość tzw. prymitywistów niderlandzkich. Ich spuścizna do dzisiaj nastręcza znawcom problemów z jednoznacznym określeniem, czy artyści ci reprezentowali późny gotyk, czy też wczesny renesans.
Jednym z pierwszych przedstawicieli tego nurtu był Jan van Eyck – twórca niderlandzkiego realizmu. Obrazy reprezentujące tamtejsze malarstwo opierały się na szczególnej religijności, skłaniającej do przeżywania. W dodatku bardzo ważną rolę odgrywało tło, które zaczęło przedstawiać realny krajobraz.
Najważniejsze przykłady malarstwa i rzeźby gotyckiej w Europie
Rzeźba:
Jeździec bamberski (XIII w., pierwsza rzeźba konna w średniowiecznej Europie)
Rzeźby Karola V i Joanny de Burbon (XIV w., rzeźby reprezentujące nurt dworski we francuskim gotyku)
Maria Magdalena (początek XVI w., wykonana przez Gregora Erharta)
Chrystus i św. Jan z Sigmaringen (rzeźba gotycka powstała w XIV w. na terenie dzisiejszych Niemiec)
Madonna z dzieciątkiem Joanny d'Evreux (XIV w., rzeźba ta stanowi doskonały przykład połączenia kunsztu rzeźbiarskiego i złotniczego)
Malarstwo:
Giotto di Bondone (1266-1337): freski w kaplicy Scrovegnich („Ostatnia wieczerza”, „Sąd ostateczny”, „Adoracja magów”, „Spotkanie przy złotej bramie”), freski w Bazylice św. Franciszka z Asyżu, „Madonna z dzieciątkiem” (obraz wykonany temperą)
Jan van Eyck (1390-1441): „Portret małżonków Arnolfinich”, „Ołtarz gandawski”, Dyptyk: „Ukrzyżowanie” i „Sąd ostateczny”, „Trzy Marie u grobu”
Hubert van Eyck (1366-1426, brat Jana van Eycka): „Ołtarz baranka mistycznego”
Robert Campin (1380-1444, malarz niderlandzki): „Zwiastowanie”, „Tryptyk de Merode”, „Tryptyk z Werl”
Rogier van der Weyden (1399-1464, malarz niderlandzki): „Zdjęcie z krzyża”, „Sąd ostateczny”, „Święty Łukasz rysujący portret Madonny”, „Tryptyk rodziny Braque”