Charakterystyka malarstwa i rzeźby romańskiej
Rzeźba i malarstwo to te gałęzie sztuki, które w okresie romańskim były ściśle związane z religią chrześcijańską. Pierwszej z nich nie udało się wykształcić samodzielnych form – łączyła się z architekturą, tworząc dekoracyjne formy: głównie płaskorzeźby wykonywane w kamieniu i zdobiące gzymsy, portale, kolumny, głowice. Istniał także drugi rodzaj średniowiecznego rzeźbiarstwa, polegający na odpowiedniej obróbce metalu – odlewnictwo.
Malarstwo średniowieczne również łączyło się w dużej mierze z określonymi budowlami, głównie kościołami i pałacami, jednak zupełnie nie zakłóciło to jego rozwoju, wręcz przeciwnie – zapotrzebowanie na elementy dekoracyjne do świątyń i zamków stało się bardzo ważnym katalizatorem postępu w tej dziedzinie. Powstawały przede wszystkim freski, którymi przyozdabiano głównie ściany świątyń. Obok samodzielnego malarstwa rozwijały się także inne jego formy – dekoracyjne. W ten sposób przyozdabiano księgi (iluminatorstwo) szaty, tworzono malowidła książkowe, tzw. miniatury.
Malarstwo i rzeźba romańska w Polsce - historia i przykłady dzieł
Styl romański zapanował w Polsce nieco później niż na terenach zachodniej Europy. Jednak niesprawiedliwe byłoby twierdzenie, iż to opóźnienie spowodowało jego „niższą” jakość. Twórcy żyjący wówczas w państwie Piastów kształceni byli w tej materii przez przybyszów z Zachodu, dobrze zaznajomionych z tym nurtem. Ponadto, do znanych motywów, jakie stosowane były uniwersalnie, dokładano także słowiańskie elementy, co w dużej mierze „uatrakcyjniało” rozwijający się w Polsce romanizm.
 |
| Płyta wiślicka - fragment/ Felis domestica (7.04.2011) na: wikipedia.pl |
Malarstwo romańskie w Polsce to przede wszystkim freski oraz sztuka iluminatorska. Niestety, nie zachowało się wiele malunków ściennych, co można uzasadniać wieloma zniszczeniami, jakie dokonały się czy to za pośrednictwem rąk ludzkich, czy też żywiołów. Jednym z najlepiej zachowanych przykładów jest Kościół Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Czerwińsku. W jego południowej części przetrwały jedynie fragmenty większego dzieła, które najpewniej przedstawiało Sąd Ostateczny. Natomiast na wschodniej ścianie znajdują się freski przedstawiające wydarzenia z Księgi Rodzaju. Innym zachowanym dziełem malarstwa średniowiecznego jest Płyta Wiślicka – posadzka, która została odnaleziona w pozostałościach po romańskim kościele znajdującym się niegdyś w Wiślicy. Powstała ona przez wypełnienie uprzednio wyrytych konturów barwnikami.
Do dzisiejszych czasów przetrwało znacznie więcej przykładów sztuki iluminatorskiej. W średniowieczu książki były niezwykle cenne, więc przechowywano je bardzo skrupulatnie. Za najwspanialsze wytwory tego rodzaju uznaje się: Sakramentarz Tyniecki (powstał w latach 1070-1080) oraz Ewangeliarz emmeramski (powstał on w Niemczech, a do Polski przywiozła go Judyta Maria – żona Władysława Hermana).
Rzeźba romańska na terenach polskich rozwijała się bardzo szybko. Pracowano przede wszystkim w kamieniu, a dominującą część dzieł stanowiły elementy dekoracyjne świątyń. Głównym miejscem ich umieszczania były portale, w których przyozdabiano tympanony (półkoliste elementy mieszczące się nad progiem) oraz kolumny. Do najważniejszych dzieł tego rodzaju należą: romański portal w Kościele Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Czerwińsku (ozdobiony motywami antycznymi: maską z liśćmi oraz herosem ujeżdżającym smoka, które miały symbolizować żywioły; niestety przetrwały tylko dwa przedstawienia), tympanon fundacyjny w Strzelnie (płaskorzeźba przedstawia św. Annę trzymającą w ramionach maleńką Matkę Jezusa oraz dwie inne osoby: fundatora trzymającego model kościoła i kobietę dzierżącą księgę), tympanon fundacyjny Marii Włostowicowej i Świętosława (znajduje się on obecnie w gotyckim Kościele Najświętszej Marii Panny we Wrocławiu). Najbujniejszy rozwój rzeźby romańskiej przypadł na wieki XII i XIII, kiedy zaczęła się ona pojawiać we wszystkich świątyniach. Na wzór tympanonów zaczęto tworzyć nawet płyty nagrobkowe oraz ozdoby na chrzcielnicach.
 |
| Drzwi gnieźnieńskie/ Tomasz Fedor (27.04.2007) |
Obok rzeźby wykonywanej w kamieniu rozwijały się także inne metody nadawania określonego kształtu przedmiotom. Było to głównie odlewnictwo, czyli w ówczesnym rozumieniu tworzenie płaskorzeźb na metalu. Najważniejszym zabytkiem tego typu są Drzwi gnieźnieńskie wykonane w brązie, które powstały za panowania Mieszka Starego, ok. 1170 r. Przedstawiają one historię życia św. Wojciecha. Obok historii świętego znajdują się także pasy dekoracyjne (bordiura) zawierające liczne obrazy zaczerpnięte ze świata przyrody. Inną egzemplifikację stanowią Drzwi płockie. Powstały one wcześniej niż gnieźnieńskie (w 1 połowie XII w.), lecz już w XIV stuleciu zostały wywiezione z Polski i obecnie znajdują się w Nowogrodzie Wielkim (Rosja). W Płocku znajduje się tylko kopia wykonana z brązu (z tego surowca powstał także oryginał) sporządzona w naszych czasach.
Średniowiecze to także okres niezwykłego rozwoju złotnictwa. Dzięki zastosowaniu tego cennego kruszcu do produkcji przedmiotów użytkowych wiele z nich zachowało się w bardzo dobrym stanie. Za najważniejsze dzieła tego rodzaju uważa się: rękojeść Szczerbca, kielich królewski z Trzemeszna (wykonany w drugiej połowie XII w., bogato zdobiony płaskorzeźbami), patena i kielich Konrada Mazowieckiego (1239), kielich z daru króla Kazimierza Wielkiego (1351). Złotnicy tworzyli także wiele ołtarzyków i relikwiarzy, które trafiały najczęściej do najzamożniejszych (ważnej szlachty, biskupów, książąt i królów).