Początki architektury romańskiej w Polsce
Styl romański pojawił się w architekturze europejskiej w X stuleciu naszej ery, a swoje pochodzenie bierze z północnych Włoch, Francji oraz zachodnich Niemiec. Na terenach Polski styl romański funkcjonował już od czasu pierwszych Piastów, nie był jednak szczególnie rozpowszechniony.
Jego panowanie w ówczesnej architekturze polskiej rozpoczęło się nieco później – w 2. połowie XI w. Było to spowodowane zawirowaniami politycznymi – za panowania Kazimierza Odnowiciela doszło do licznych buntów, a osłabione państwo zostało najechane przez czeskiego księcia Brzetysława. Dopiero dzięki pomocy zagranicznych sojuszników udało się synowi Mieszka II powrócić do kraju, gdzie zastał olbrzymie zniszczenia (zrujnowano nawet Katedrę gnieźnieńską). Książę postanowił odbudować państwo, umocnić pozycję kościoła oraz usprawnić organizację. Nowe budowle wznoszono już w stylu obowiązującym w niemal całej Europie – w stylu romańskim.
Rozprzestrzenianie się architektury romańskiej w Polsce
Romanizm przedostawał się do Polski różnymi drogami. Najważniejszą rolę odegrali dostojnicy kościelni, którzy przybywali do kraju Piastów z Zachodu. To oni przekazywali budowniczym najważniejsze wskazówki i instruowali ich w czasie prac. Duże znaczenie miało także pojawienie się zakonów działających na terenie całej Europy. Mnisi wymieniali się doświadczeniami i służyli sobie pomocą. Starali się także wznosić swoje opactwa, o ile okoliczności na to pozwalały, w sposób jednolity. Na tej płaszczyźnie odznaczyli się benedyktyni – zakon ten pojawił się w Polsce wkrótce po przyjęciu przez Mieszka I chrztu. Większa liczba braci przybyła do kraju pod rządami Kazimierza Odnowiciela, co wiązało się z umacnianiem chrześcijaństwa. Innymi zgromadzeniami duchowymi, mającymi wpływ na rozwój polskiego romanizmu byli m.in.: kanonicy laterańscy oraz cystersi.
Architektura romańska - cechy charakterystyczne
Architektura romańska cechuje się prostą bryłą (walce i prostopadłościany). „Kompozycja” budowli romańskiej opiera się na addycyjności brył, co oznacza, że cały kompleks składa się z kilku brył, które można łatwo od siebie odróżnić, np. każda z brył może mieć oddzielny dach. Wiąże się to także z separatyzmem wnętrz – poszczególne pomieszczenia są wyraźnie od siebie oddzielone (np. poprzez różnice w wysokości). Plany, na których wznoszono romańskie konstrukcje były zazwyczaj proste (siatki kwadratów, prostokątów lub okręgi) i opierały się na łatwych obliczeniach arytmetycznych (np. nawa główna była 3 razy dłuższa niż boczna).
Budynki wzniesione w stylu romańskim często określa się jako ciężkie i masywne. Wiąże się to z ich podwójną funkcją – sakralną oraz obronną. Budowle stawiane w tym stylu miały grube mury, niewielkie okna, wąskie otwory drzwiowe oraz masywne i wysokie wieże (podkreślało to charakter obronny).
W stylu romańskim używano prostych elementów dekoracyjnych. Były to głównie kolumny (niekiedy zdobione płaskorzeźbami), proste gzymsy, biforia oraz triforia (odpowiednio – podwójne i potrójne okna).
W Polsce głównym budulcem w okresie romańskim był kamień. Dopiero w późniejszych wiekach (XIII i XIV) zaczęto stosować cegłę. Początkowo układano ją w tzw. wiązania wendyjskie, które zakładało przekładanie dwóch wozówek (bocznych ścianek cegły) jedną główką (ścianką najmniejszą). W praktyce wyglądało to tak: wgwwgwwgw. Dopiero później pojawił się porządek gotycki.
Polska architektura romańska – przykłady
 |
| Kościół św. Andrzeja w Krakowie/ wikipedia.pl |
Rotunda Najświętszej Marii Panny na Wawelu – powstała najprawdopodobniej na przełomie X i XI stulecia. Wzniesiono ją na planie okręgu z czterema absydami (nazywany także czworoliściem). Była rekonstruowana w latach 1914-1917. Dzisiaj jest niedostępna dla zwiedzających, jej fragmenty podziwiać można tylko z zewnątrz.
Rotunda św. Prokopa w Strzelnie – jest to największa romańska świątynia wzniesiona na planie okręgu w Polsce. Jan Długosz podał, że konsekrowano ją 16 marca 1133 r.
Kościół św. Idziego w Inowłodzu – najprawdopodobniej pochodzi z XII w. Świątynia ta była wielokrotnie niszczona i grabiona (przez Tatarów, Prusaków). Wielu badaczy uważa, że po serii rekonstrukcji zatraciła swój pierwotny charakter.
Kościół św. Idziego we Wrocławiu – najstarsza w pełni zachowana budowla Wrocławia. Wzniesiona została z cegły, najprawdopodobniej ok. połowy XIII stulecia.
Kościół św. Andrzeja w Krakowie – zbudowany został pod koniec XI w. Kilkakrotnie niszczony był przez ogień, co stało się przyczyną rekonstrukcji w stylu barokowym (np. dachy wież).
Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Płocku – konsekrowana w 1144 r. Była ona wielokrotnie niszczona i przebudowywana. W XX w. zdecydowano się nadać jej charakter renesansowy.
Kolegiata św. Marcina w Opatowie – wzniesiona najprawdopodobniej w XII w. Dzisiaj zawiera liczne elementy gotyku oraz dekoracje charakterystyczne dla renesansu i baroku.
Klasztor benedyktynów w Tyńcu – ufundowany przez Kazimierza Odnowiciela, który w benedyktynach widział nadzieję na umocnienie religii chrześcijańskiej w Polsce.
Archiopactwo cystersów w Jędrzejowie – ufundowane w 1140 r., konsekrowane zostało najprawdopodobniej w 1210. Już w XV stuleciu wprowadzono do budynku liczne elementy gotyckie.
Kolegiata w Tumie pod Łęczycą – jej budowa rozpoczęta została w 1141 r. i trwała przez 20 lat. Wzniesiona została głównie z granitu i piaskowca. Była wielokrotnie niszczona i przebudowana. Najważniejsza renowacja – mająca miejsce po wojnie – wprowadziła wiele elementów gotyckich.