Tomizm jest systemem filozoficznym, którego podstawę stanowią poglądy św. Tomasza z Akwinu (1225-1274). Ten wybitny Doktor Kościoła w swoich myślach łączył dokonania Arystotelesa z filozofią arabską oraz religią chrześcijańską.
Tomizm często określa się jako filozofię maksymalistyczną (jej celem jest odkrycie pierwszych i ostatecznych przyczyn rzeczywistości) oraz autonomiczną (w uzasadnianiu nie odnosi się ona ani do prawd objawionych, ani do nauk przyrodniczych).
Tomistyczna teologia i metafizyka
Świat został stworzony z niczego („creatio ex nihilo”) – cała materia istnieje dzięki swej przyczynie sprawczej. W ujęciu filozofii św. Tomasza z Akwinu Bóg jest bytem nieskończonym (koniecznym), dlatego też nie może być obiektem bezpośredniego poznania ze strony bytu skończonego (przygodnego) – człowieka.
Akwinata podjął także próbę znalezienia dowodów na istnienie Boga, które nazywane są V Drogami św. Tomasza:
- droga ruchu: ruch wymaga pierwszego poruszyciela – Boga,
- droga przygodności rzeczy: rzeczy przygodne (niestałe) pojawiają się i znikają, ich niestałość wymaga, by istniał jakiś byt konieczny dający im początek,
- droga stopni doskonałości: żadna rzecz przygodna nie jest doskonała, ale musi istnieć byt w pełni doskonały,
- droga celowości: każdy byt ma jakiś cel, musi istnieć więc taki rodzaj bytu, który rządzi dążeniami pomniejszych bytów,
- droga przyczynowości: pomniejsze byty nie są same swymi przyczynami, musi więc istnieć coś, co będzie stanowić ich przyczynę (początek).
Atrybutami bytu w tomizmie są piękno, dobro oraz prawda. Zło jest natomiast brakiem dobra i nie posiada swojej substancji. Sam byt składa się z: Istoty (Istnienia), Aktu (Możności), Formy (Materii) oraz Substancji (Przypadłości).
Człowiek według tomistów
Człowiek, czyli byt skończony (przygodny), powinien w trakcie życia zrealizować swoje człowieczeństwo (celowość istnienia człowieka).
Wśród bytów św. Tomasz z Akwinu lokuje go między zwierzętami a aniołami (tzw. drabina bytów). Ludzie są bytami materialistyczno-spirytystycznym, czyli składają się z ciała oraz duszy, która została stworzona przez Boga. Dusza jest także substancją mogącą istnieć samodzielnie, ale bez ciała pozbawiona jest ona pełności (św. Tomasz z Akwinu mówił również o istocie i istnieniu, co oznaczało materię i formę). To właśnie ciało dzięki swoim zmysłom umożliwiało duszy poznawanie świata.
Człowiek posiada władze poznawcze oraz władze pożądawcze. Poznawcze władze to zmysły i intelekt, natomiast pożądawcze – emocje, pragnienia.
Ludzie mogą odróżniać dobro od zła dzięki sumieniu. Celem człowieka jest dobre działanie, które rodzi w nim cnotę. Z kontrolowaniem własnych zachowań i unikaniem grzechów wiąże się też społeczny charakter człowieka. Najlepiej realizuje się on dzięki instytucji państwa.
Epistemologia w tomizmie
W tomizmie wyróżnia się dwa sposoby poznawania świata: rozum oraz wiarę. Pierwszy poznaje głównie rzeczy materialne, ale może także pojąć fakt istnienia Boga. W sferze religijnej dopełnieniem rozumu jest właśnie wiara, a więc to, co pozwala zaakceptować rzeczy niewytłumaczalne racjonalnie (np. Trójcę Świętą, grzech pierworodny).
Władze poznawcze człowieka także są zhierarchizowane i dzielą się na: niższe (zmysłowe) oraz wyższe (rozumowe). Wyższe posługują się niższymi, by móc dopełniać proces poznania.
Tomizm a kwestie polityczno-społeczne
Święty Tomasz z Akwinu był przekonany, że Bóg uporządkował byty według określonej hierarchii. Pogląd ten dotyczył także ludzi, z których jedni byli ważniejsi od innych. To właśnie ci ważniejsi mieli pełnić władzę w imieniu Boga.
Jako że według św. Tomasza z Akwinu człowiek powinien żyć w państwie, sporo miejsca poświęcił on na rozważanie istoty tej formy organizacji. Na czele państwa powinny znajdować się władza świecka oraz duchowna. Idealnym ustrojem jest monarchia, gdyż król, jako Pomazaniec Boży, musi przestrzegać prawa naturalnego oraz Bożego. Zaprzeczeniem tego porządku jest tyrania. Tyranem jest ten, kto objął władzę w sposób nieprawy oraz ten, kto łamie Boskie prawo.
Tomizm na przestrzeni wieków
Tomizm to systemem filozoficzny, który znalazł wielu kontynuatorów i propagatorów. Stał się niezwykle ważnym impulsem do dalszego rozwoju myśli chrześcijańskiej. Niektóre z jego gałęzi istnieją nawet do dzisiaj. Do najważniejszych reprezentantów tego nurtu myślowego należeli m.in.: D. Mercier, E. Mounier, F. Suarez.