Kontrreformacja - definicja, przyczyny i przebieg

Wystąpienia Marcina Lutra w 1517 i 1520 roku zapoczątkowały w Europie falę reformacji, stanowiącej niejako głos sprzeciwu wobec Kościoła katolickiego w jego XVI-wiecznym kształcie. Następne dwudziestolecie przyniosło kolejne rozłamy i protesty, wobec których Stolica Apostolska nie mogła pozostać już dłużej bierną.

W 1545 roku w Trydencie w północnych Włoszech, na mocy edyktu papieża Leona X, rozpoczął się sobór powszechny, którego zadaniem było przywrócenie jedności chrześcijan, odnowienie dyscypliny kościelnej, jak i walka z herezją rozumianą jako wystąpienia przeciwko ogólnie przyjętym dogmatom Kościoła katolickiego. Dostojnicy pracowali nad ustaleniem metod osiągnięcia tych założeń przez blisko 20 lat – do zakończenia soboru w 1563 roku. Datę tę powszechnie uznaje się za początek tzw. „kontrreformacji”, który to termin z góry narzuca pewnego rodzaju pejoratywne skojarzenia (np. z kontrrewolucją), choć założenia całego cyklu reform związanych z tym ruchem były z gruntu pozytywne – nakierowane na odnowę (moralną i obyczajową) całego Kościoła oraz sformułowanie jego stanowiska wobec nowych wyzwań społecznych, politycznych, filozoficznych i kulturalnych.

Odnowę intelektualną społeczeństwa rozpoczęto od szkolnictwa, powierzając edukację na poziomie gimnazjalnym Towarzystwu Jezusowemu założonemu przez Ignacego Loyolę w roku 1534. Zakon jezuitów miał w swych założeniach bezwzględne posłuszeństwo wobec papieża, jak również pełnienie funkcji elity intelektualnej całego społeczeństwa, stąd też prowadzone przez Towarzystwo kolegia wychowywały młodzież w duchu surowej moralności i wierności wobec Kościoła katolickiego, zapewniając jednocześnie edukację na najwyższym dostępnym w XVI wieku poziomie. Program studiów opierał się na naukach humanistycznych, wśród których nadal prym wiodła literatura klasyczna z wpisaną  niejako w jej program retoryką, dalej filozofia, nieco historii i podstawy matematyki. Nauk przyrodniczych raczej unikano ze względu na obawy przed fermentem, jaki zdążyły już wywołać prace Mikołaja Kopernika.

Na negatywne postrzeganie działań kontrreformacji w późniejszych wiekach wpływ miało przede wszystkim powstanie w roku 1542 tzw. Kongregacji Kardynalskiej Świętej Rzymskiej i Powszechnej Inkwizycji, która stała się dosyć brutalnym i bezwzględnym narzędziem kościelnej cenzury. Jej działalność doprowadziła do wprowadzenia w 1559 roku Indeksu Ksiąg Zakazanych autorstwa papieża Pawła IV, na który trafiały pisma podważające autorytet Kościoła katolickiego (również w kwestii przyjętych przez niego dogmatów naukowych). Jednostki pozostające w konflikcie z doktryną religijną prześladowano, torturowano, a nawet palono na stosie, posługując się w toku śledztwa m.in. donosami szpiegów, czy wiadomościami zdobywanymi przez kapłanów w czasie spowiedzi. Co ciekawe – Inkwizycja działała najaktywniej w krajach, które od początku najsilniej opierały się ideom reformacyjnym: we Włoszech i Hiszpanii.

W tych samych miejscach idee kontrreformacji przyniosły najwspanialszy owoc w dziedzinie sztuk pięknych, formułując założenia malarstwa, rzeźby i architektury oddziałującej na wiernych wielkością, monumentalnością, przepychem, i bogactwem zdobnictwa, które miały przypominać o wspaniałości Boga i swoją atrakcyjnością konkurować z surową ascezą świątyń protestantów, przyciągając ich na powrót do Kościoła katolickiego.