 |
| Stanisław Antoni Szczuka w reprezentacyjnym czerwonym kontuszu – tradycyjnym sarmackim stroju |
Pojęcie sarmatyzmu wymyka się zwyczajowym systematyzacjom z powodu trudności określenia jego natury – nie był w żadnym wypadku prądem filozoficznym ani kierunkiem w sztuce, trudno też określić go jako teorię społeczną, z drugiej jednak strony w znaczący sposób ukształtował pewien styl życia w XVII wiecznej Polsce. Termin został z resztą ukuty dopiero w okresie oświecenia, w środowisku intelektualnym skupionym wokół dworu Stanisława Augusta Poniatowskiego, które podjęło walkę z negatywnym stereotypem sarmackiego szlachcica jako niewykształconego, rubasznego krzykacza dewocyjnie oddanego religijnym obrzędom.
Samo pojęcie stanowi odwołanie do „Kronik” Jana Długosza, który w swoich etnograficznych badaniach dotarł do mitu o pochodzeniu Polaków od walecznego plemienia Sarmatów. Owa teoria doskonale wpisywała się w potrzeby polityczne okresu, uzasadniając związek Korony z Wielkim Księstwem Litewskim i wschodni kierunek dyplomacji Jagiellonów, dzięki czemu mit został niejako usankcjonowany przez najwyższych państwowych dostojników. Jego umocnienie przyniosły również czasy kontrreformacji, która co prawda w Rzeczypospolitej przebiegała bardzo łagodnie, ale wykształciła postać walecznego rycerza stojącego na straży swego państwa i dominującej w nim religii katolickiej.
Przewodzący idei sarmatyzmu wątek rycerski pociągał za sobą jej powiązanie z konkretną warstwą społeczną – w XVII wiecznej Polsce siłę militarną stanowili magnaci i szlachta jako jedyne stany dopuszczone do służby w armii. Również kojarzona z tą ideą odpowiedzialność za całe społeczeństwo wymagała posiadania określonych przywilejów polityczno-prawnych, które szlachcie gwarantowała ówcześnie obowiązująca konstytucja. Z drugiej zaś strony owe przywileje składały się na pewnego rodzaju filozofię polityczną polegającą na podzieleniu władzy w państwie pomiędzy króla i obywateli, jaka z czasem doprowadziła do wykształcenia zasady „liberum veto”, słusznej w swym zamyśle, ale – jak się okazało – katastrofalnej w swoich skutkach.
 |
| Korneli Szlegel, Polonez pod gołym niebem |
W sferze religijnej kultura sarmacka opierała się na mniemaniu, iż Rzeczpospolita stanowi tzw. „antemurale christianis” (przedmurze chrześcijaństwa) znajdując się na granicy między katolicką Europą i orientalną Azją, co dodatkowo uprawomocniało wątek rycerski. W XVII wieku obrzędy kościelne nabrały pompatyczności, rozmachu i teatralności, wykraczając poza mury kościołów w postaci rozmaitych nabożeństw, dróg krzyżowych, czy popularnych w tym okresie pielgrzymek, stając się bardziej objawem pewnego rodzaju społecznej mody, niż aktem wiary, choć ta wśród sarmatów miała podobno silne zabarwienie emocjonalne i była przeżywana niezwykle dramatycznie. Nieco pokazowa religijność znalazła swoje odzwierciedlenie w sztuce w postaci bogato zdobionych rzeźb nagrodnych oraz portretów trumiennych (rzecz niezwykle popularna w Polsce i mało znana poza nią).
Kultura sarmacka rozwijała się głównie w wiejskich dworkach, stąd też charakterystyczne dla tych miejsc obyczaje jak wystawna gościnność, umiłowanie hucznych biesiad, czy przywiązanie do tradycji. Z biegiem czasu – podobnie, jak w przypadku założeń politycznych – owe obyczaje uległy pewnym wynaturzeniom, skutkując szerzącą się zwłaszcza w drugiej połowie XVII wieku ksenofobią i zaściankowością. Z sarmatyzmem niezmiennie kojarzy się jednak bardzo pozytywna wizja człowieka niezwykle rodzinnego, towarzyskiego i zawsze pozostającego w dobrym, skorym do rubasznych żartów nastroju.
W kwestii wglądu fizycznego najbardziej oczywistymi atrybutami szlachcica-sarmaty stały się bujne wąsy i głowa wygolona po bokach, nakryta zazwyczaj czapką z piórem. Mężczyźni ubierali się na co dzień w tzw. żupany, na które nakładano długie płaszcze z rozciętymi rękawami zwane kontuszami. Najważniejszym elementem stroju sarmaty pozostawał długi, bogato zdobiony pas, który noszono przewiązany w pasie po nałożeniu kontusza. Ubiór kobiet nie różnił się znacząco od strojów popularnych w poprzedniej epoce, ale ze względu na dewocyjną religijność społeczeństwa jego koniecznym elementem stał się złoty krzyżyk lub medalion z wizerunkiem wybranego świętego.