Mistycyzm w baroku

Najważniejsze założenia soboru trydenckiego dotyczyły odnowy Kościoła katolickiego i przyciągnięcia do niego na powrót wiernych, którzy wybrali na początku XVI wieku ascetyczną dyscyplinę i skromność protestantyzmu. W tym celu przed barokową sztuką postawiono zadanie oddziaływania na odbiorcę nie tylko poprzez intelekt, ale przede wszystkim przez emocje, których poruszenie miało gwarantować o wiele głębsze, trwalsze i bardziej dramatyczne przeżycie religijne.

Efektem tych założeń stał się zwrot w stronę mistycyzmu rozumianego jako pozazmysłowe, ekstatyczne uniesienie religijne wynikające z bezpośredniego kontaktu z Bogiem – niezależnego od rytuałów i obrzędów, w pełni jednostkowego i pozbawionego intelektualnych ograniczeń. W takim kształcie mistycyzm barokowy odwoływał się bezpośrednio do analogicznego prądu w średniowieczu i filozofii św. Augustyna jako propagatora tezy, iż Bóg obdarza wybrane jednostki darem szczególnego odczuwania Jego istoty poprzez zniesienie granicy pomiędzy podmiotem poznającym, a przedmiotem poznawanym. Zwracano tu uwagę na ułomność ludzkich zmysłów i intelektu, które w swojej ograniczoności nie mogły dać człowiekowi pełni wiedzy o bycie tak abstrakcyjnym i rozległym, niemożliwym do zmierzenia i przeanalizowania za pomocą dostępnych naszej percepcji argumentów logicznych, stąd też zrozumienie istoty Boga mogło odbywać się jedynie na drodze intuicyjnego poddania się Jego tajemniczej mocy.

W epoce baroku przeżycie religijne częstokroć zestawiano ze stanem swego rodzaju upojenia i ekstazy znanych człowiekowi z doznań o charakterze erotycznym. Artyści tego okresu niejednokrotnie posługiwali się tym motywem tworząc np. żarliwe liryki modlitewne, które jako żywo przypominały wiersze miłosne – pełne ekspresji, tęsknoty i pochwał wobec obiektu swojego uwielbienia. Jednym z najbardziej reprezentatywnych przykładów tego nurtu jest twórczość św. Teresy z Avila, ale wydał on równie znakomite owoce w polskiej poezji barokowej w postaci dramatycznych liryków Mikołaja Sępa Szarzyńskiego i Sebastiana Grabowieckiego.

W sztukach plastycznych niekwestionowanie największym dziełem utrzymanym w atmosferze mistycyzmu jest rzeźba Gianlorenzo Berniniego pt. „Ekstaza św. Teresy” (1651) zdobiąca jedną z kaplic rzymskiego kościoła Santa Maria della Vittoria. Artysta uwiecznił w niej postać wspomnianej już XVI-wiecznej mistyczki w momencie religijnej ekstazy wywołanej przybyciem anioła, który miał przeszyć jej serce symboliczną strzałą Bożej miłości. Twarz kobiety w niezwykle ekspresyjny sposób wyraża magicznie zespolone ze sobą uczucia bólu fizycznego i duchowej rozkoszy, jakie miało nieść ze sobą pełne zawierzenie i oddanie się religii. Cielesny bezwład świętej obrazuje jednocześnie zupełne wyzbycie się tego co ziemskie w spotkaniu z Bogiem, realizując tym samym zasadniczy „postulat” barokowego mistycyzmu w postaci przeniesienia religijnych przeżyć w sferę czysto emocjonalną, irracjonalną i intuicyjną, pozbawioną balastu w formie bodźców zmysłowych i empirycznych.