 |
| Nils Forsberg, Dysputa królowej Krystyny i Kartezjusza |
Wszystkie dzieła Kartezjusza powstały na przestrzeni dwudziestu lat – od przeprowadzki do Holandii w 1629 roku do feralnego wyjazdu na zaproszenie szwedzkiej królowej do Sztokholmu w 1649 roku – leżące u ich podstaw koncepcje kreowały się jednak o wiele wcześniej, przede wszystkim w czasach żołnierskich podróży przeplatanych kolejnymi studiami w latach 20-tych. Ich najważniejsze założenia można wypunktować w kilku hasłach-kluczach, chętnie stosowanych i przez samego Kartezjusza w narracji jego dzieł.
Metoda. Kartezjusz upatrywał powodzenie badań naukowych w doborze odpowiedniej dla nich metody, która w jego rozumieniu miała czynić zdobywaną wiedzę pewną, a nie tylko ułatwiać jej zdobywanie. Miarą niezawodności metody były dwa kluczowe dla filozofii kartezjańskiej pojęcia: jasności i wyraźności („clair et distinct”), które z kolei wiodły do tego, co proste; jedynie proste rozwiązania i koncepcje miały być właściwymi i prowadzącymi do prawdy, stąd też Kartezjusza uznaje się jako jednego z głównych fundatorów współczesnego racjonalizmu. Idealną metodą naukową miała posługiwać się według niego matematyka dzięki oparciu na empirycznych, jasnych i niezaprzeczalnych liczbach prowadzących do prostych rozwiązań. Teorię tę wyłożył Kartezjusz najszerzej w wydanym w 1637 roku zbiorze „Esejów”, w którym znalazła się słynna „Rozprawa o metodzie”.
„Cogito ergo sum”. Metodą badawczą przyjętą przez Kartezjusza w odniesieniu do miejsca człowieka w świecie był sceptycyzm zakładający z góry, że w ograniczoności swoich zmysłów człowiek w niczym nie może być nieomylny i niczego pewien – nawet swego własnego istnienia. Paradoksalnie jednak w tym właśnie zwątpieniu tkwiła ostoja pewności, moje wątpliwości są bowiem niezaprzeczalnym dowodem na to, że myślę – nawet, jeśli jestem w błędzie. Owa teza zmieniła postrzeganie roli człowieka z zakresu przedmiotowego na podmiotowy, osadzając ośrodek i sens wszechświata nie w materii, lecz w świadomym duchu, który istnieć może niezależnie od ciała. I tak oto dokonał się tzw. „przewrót kartezjański”, formując podstawy dla całej filozofii nowożytnej.
Bóg i myśl. Postrzeganie Boga bardzo mocno łączyło się w filozofii kartezjańskiej z jej koncepcją jaźni – ostatecznym źródłem ludzkiej myśli (jako wartości ponadzmysłowej i ponadcielesnej) musiała być istota doskonała, a o jej istnieniu świadczy wystarczająco już sam fakt, iż owa „myśl” (myśl o Bogu) istnieje, nie została ona bowiem przez człowieka wygenerowana, ale wytworzona w naszym umyśle przez jej doskonałe źródło – Boga.
Dualizm duszy i ciała. W rozumieniu Kartezjusza ciało (jako materia rozciągła) i świadomość (jako pozbawiona rozciągłości) są odrębnymi, przeciwstawnymi wartościami, które w świecie organicznym prawie nigdy się nie łączą, sytuując rzeczy, rośliny i zwierzęta w kręgu zjawisk czysto cielesnych, pozbawionych pierwiastka metafizycznego. Jedynym wyjątkiem od tej reguły jest człowiek łączący w sobie rozciągłość ciała i spójność duszy; jest on „automatem” (podobnie jak zwierzęta), w którym zagnieździła się dusza (obecna tylko u ludzi).
Idee wrodzone. Kartezjusz podzielił idee na trzy grupy: wrodzone (te, z którymi przychodzimy na świat, np. ogólne postrzeganie Boga), nabyte (wykreowane na drodze podstawowej edukacji, np. sposób przedstawiania słońca) oraz skonstruowane przez nas samych (np. nasze wyobrażenie piękna i brzydoty).
Afekty. Teoria afektów wywodzi się z przekonania o dwojakości czynności duszy – jedne z nich powstają w jaźni i oddziaływają na świat zewnętrzny, drugie – odwrotnie – kształtują reakcje jaźni na świat zewnętrzny; te właśnie Kartezjusz nazwał afektami, wyróżniając spośród nich sześć najważniejszych: podziw, miłość, nienawiść, pożądanie, radość i smutek. Dzięki sformułowaniu tej teorii Kartezjusz stał się ojcem nie tylko nowożytnej myśli filozoficznej, ale także współczesnej (cieszącej się uznaniem po dziś dzień) koncepcji psychologicznej.
Najważniejsze założenia filozofii kartezjańskiej znalazły swoją wykładnię w dwóch głównych dziełach twórcy – „Meditationes de prima philosophia” (1641) i „Principia philosophiae” (1644). Reszta z zachowanych pism została wydana dopiero po jego śmierci z kilku rozmaitych powodów: Kartezjusz nie szukał przede wszystkim rozgłosu i nie zabiegał o kolejne publikacje, ale jednocześnie musiał bać się nieprzychylności religijnych fanatyków, która wielu barokowych wolnomyślicieli zaprowadziła na kontrreformacyjne stosy.