Ateizm to postawa odrzucająca istnienie Boga. Termin wywodzi się z języka greckiego i dosłownie oznaczał „bezbożny”. Już ok. V używano go w znaczeniu „negujący bogów”, a wraz z rozwojem oświeceniowej myśli filozoficznej stał się określeniem pewnej postawy światopoglądowej.
Dopiero oświeceniowa filozofia pozbawiła określenie „ateista” jednoznacznie pejoratywnego zabarwienia. Jeszcze w XVII wieku było ono postrzegane jako zniewaga i nikt sam nie określiłby się w ten sposób. Oświecenie nadało ateizmowi rangę postawy światopoglądowej. Ateizm był przejawem racjonalnego myślenia, odrzucającego istnienie osobowego Boga Abrahama.
Epoka renesansu to czas odrodzenia religijnej żarliwości. Reformacja i kontrreformacja przyniosły ostre dysputy teologiczne i filozoficzne, stały się okazją do podważenia obowiązujących od lat dogmatów. Autorytet papiestwa został nadwyrężony. Wszystko to sprzyjało krytyce chrześcijaństwa, która nasiliła się znacznie pod koniec XVII wieku, szczególnie we Francji i w Anglii.
 |
| Jan Meslier |
Elementy światopoglądu deistycznego pojawiają się nawet w pismach protestanckich uczonych, np. Thomas Hobbes negował istnienie zdarzeń nadnaturalnych. Jednak otwarcie ateizm głosił dopiero Meslier, francuski ksiądz, który zaprzeczył istnieniu Boga, podczas gdy deiści negowali tylko jego ingerencję w ludzkie życie i sprawy. Jan Meslier do końca życia pełnił posługę kapłańską, a swoje poglądy zawarł w „Testamencie” opublikowanym dopiero po jego śmierci.
Ważnymi myślicielami i zwolennikami ateizmu są też Paul d'Holbach, jeden z francuskich encyklopedystów oraz Jacques-Andre Naigeon. Za ateizmem opowiadał się także w sposób pośredni, ze względu na idee zawarte w jego dziełach (zwłaszcza podważanie podstaw metafizycznych teologii naturalnej), empirysta David Hume.
Za sprawą rewolucji francuskiej ateizm wkroczył do sfery publicznej. Filozoficzne spekulacje stały się podstawą do budowania nowego porządku społecznego. Ateizm stał się częścią rewolucyjnej ideologii. Próbowano wówczas zeświecczyć wszelkie przejawy życia publicznego. Duchowni byli prześladowani, wielu z nich opuściło Francję. Najbardziej skrajne były rządy jakobinów, którzy religię usiłowali zastąpić Kultem Rozumu.
Jakobini zostali w końcu odsunięci od władzy, jednak zapoczątkowany przez nich proces sekularyzacji pozostawił trwały ślad w polityce czy – szerzej – umysłowości francuskiej.
Ateizm był również ważnym elementem ideologii dziewiętnastowiecznych ruchów rewolucyjnych, takich jak wiosna ludów oraz rodzącego się socjalizmu.