Powieść - definicja, cechy, przykłady

Powieść stanowi najważniejszy gatunek nowożytnej epiki sformułowany na podstawach starożytnego eposu i późniejszego romansu. Jej nadrzędnym założeniem jest obrazowanie konkretnych aspektów obiektywnej rzeczywistości z perspektywy subiektywnego narratora relacjonującego ludzkie doświadczenia lub – w zależności od konwencji – emocje wykreowanych przez siebie bohaterów.

Świat przedstawiony powieści realizuje się na płaszczyźnie fabuły, która najczęściej ma charakter zamknięty, ogranicza się do określonego czasu i przestrzeni (nawet jeśli wartości te nie mają realnego odnośnika) i zostaje opowiedziana poprzez akcję – najczęściej rozbudowaną i wielowątkową; na fabułę składają się również relacje „świata wewnętrznego” bohaterów – ich przemyślenia, wnioski wynikające z bieżących wydarzeń, decyzje i ich sposób oddziaływania na świat przedstawiony. Równoległym elementem konstrukcyjnym powieści jest narracja, w ramach której rozróżniamy trzy typy:

1. auktorialną – ze wszechwiedzącym narratorem w trzeciej osobie liczby pojedynczej;
2. personalną – z narratorem w pierwszej lub trzeciej osobie liczby pojedynczej, posługującym się subiektywną perspektywą w opisie wydarzeń;
3. neutralną – z narratorem ukrywającym się za opisywanymi wydarzeniami, nie dodającym żadnych komentarzy do biernie obserwowanej rzeczywistości.

Za szczytowy okres rozwoju powieści uznaje się końcówkę XIX wieku, która przyniosła gigantyczne osiągnięcia w postaci cyklów Honore de Balzaca („Komedia ludzka”) i Marcela Prousta („W poszukiwaniu straconego czasu”), jak i arcypowieści Fiodora Dostojewskiego i Lwa Tołstoja. Na gruncie polskim najwybitniejszym powieściopisarzem tamtego okresu okazał się Bolesław Prus.

Gatunek zaczął jednak kształtować się o wiele wcześniej, wywodząc się m.in. z takich form, jak pamiętnik – forma niezwykle popularna w literaturze staropolskiej – dlatego w pewnym sensie za barokowego reprezentanta powieści na gruncie rodzimej literatury możemy uznać m.in. Jana Chryzostoma Paska jako autora „Pamiętników”. Wspomnieć należy również o dziele Jana Potockiego pt. „Rękopis znaleziony w Saragossie”, stworzonym w konwencji powieści szkatułkowej.

Solidne podwaliny pod nowożytną powieść położyła także popularna w XVII wieku w Hiszpanii pikareska (powieść łotrzykowska), która najdoskonalszą realizację znalazła w utworach „Guzmán de Alfarache” Mateo Alemána i „Żywot młodzika niepoczciwego” Francisca de Quevedo. Zapewne czerpał z nich inspirację Miguel de Cervantes tworząc „Don Kichota” uznawanego za największe osiągnięcie barokowej prozy, o kształcie wyraźnie przypominającym już współczesną powieść.