Pamiętnik - definicja i przykłady

Pamiętnik jako gatunek literacki zyskał ogromną popularność w piśmiennictwie staropolskim XVII wieku ze względu na przemiany społeczne, które pomnożyły ilość osób piśmiennych dzięki działalności kolegiów jezuickich realizujących misję kontrreformacji – edukacja stała się wtedy dostępna dla mniej zamożnej szlachty, co obudziło w tej warstwie społecznej aspiracje do dokumentowania swoich dziejów i zaznaczanie własnego udziału w najważniejszych wydarzeniach historycznych Rzeczypospolitej.

Pierwszoosobowy narrator relacjonował tutaj wybrane przez siebie etapy własnego życia z pewnej perspektywy czasowej, znajdując się już zazwyczaj w podeszłym wieku lub w sytuacji gwarantującej stabilizację i sugerującej kres pewnego etapu. Jego perspektywa była zawsze subiektywna, ograniczona jednostkowym postrzeganiem kontekstu historycznego, a nierzadko również pewnym zamysłem w kreowaniu własnego wizerunku i roli w ważnych dla ogółu wydarzeniach. Z tego względu relacje pamiętnikarskie nosiły na sobie piętno pewnego rodzaju przekłamania, konfabulacji i idealizacji narratora, jak również przedstawiane w nich tło historyczne wykazywało niekiedy znaczące różnice z przekazami obiektywnych historiografów.

Pamiętniki przybierały najczęściej formę prozatorską, bardzo rzadko realizując się w całości w formie wierszowanej, często ich zasadnicza treść była jednak wzbogacana innymi gatunkami literackimi, jak choćby list, mowa, panegiryk lub wstawki o charakterze lirycznym. Wydarzenia podawane były w porządku chronologicznym, co nastręczało dodatkowych wątpliwości w kwestii ich spójności z rzeczywistym tłem historycznym z racji programowej perspektywy czasowej.

Za arcydzieło barokowej sztuki pamiętnikarskiej uznaje się „Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska, w których narrator nie tylko barwnie zrelacjonował burzliwe czasy wojen ze Szwedami i Moskwą, ale wykreował również portret XVII-wiecznego Sarmaty i dał doskonałe świadectwo obyczajów zagrodowej szlachty tej epoki, które po dziś dzień stanowi niewyczerpane źródło wiedzy dla historyków. Nieco inny charakter przybrało dzieło Stanisława Żółkiewskiego pt. „Początek i progres wojny moskiewskiej”, wzorowane na dziele Cezara „De bello Gallico”, pozbawione językowej, gawędziarskiej barwności Paska, relacjonujące za to dosyć wiernie dzieje nieudanej wyprawy króla Władysława IV na Kreml. Wspomnieć należy również o dziele stworzonym przez ojca króla Jana III Sobieskiego – Jakuba – pt. „Pamiętnik wojny chocimskiej”, które także bliższe było tradycji starożytnych kronik, niż rubasznej prozie krewkiego szlachcica zagrodowego.