Powieść szkatułkowa - definicja, cechy, przykłady

Powieść szkatułkowa jest odmianą epickiego gatunku literackiego rozwijającego się najprężniej od czasów renesansu, a znajdującego wiele modyfikacji i nowych odmian w epoce baroku, która dała podstawy do skodyfikowania i użycia na szeroką skalę powieści począwszy od epoki oświecenia.

W powieści szkatułkowej wątek nadrzędny przeplatany jest licznymi wątkami pobocznymi w formie historii opowiadanych przez kolejno pojawiających się bohaterów, którzy z kolei w swoich relacjach zwierają niejednokrotnie skomplikowane, prowadzące w dół struktury formalnej wątki. Połączenie wszystkich historii umożliwia zaś pełen obraz fabuły, bowiem pomimo pierwotnego wrażenia braku związku wszystkie wątki poboczne okazują się najczęściej dopowiedzeniami i wyjaśnieniami wobec wątku głównego, znajdując swoje rozwiązanie w finale powieści.

Za utwór prekursorski dla tego gatunku uznaje się „Baśnie z tysiąca i jednej nocy”, gdzie wątkiem nadrzędnym jest opowieść Szeherezady – żony sułtana – w której niemal każdy istotny dla akcji bohater zaczyna opowiadać swoją historię i tym samym wprowadza kolejnych bohaterów, generując nierzadko bardzo skomplikowaną, kilkukrotnie złożoną formalnie strukturę. Taką praktykę twórczą tłumaczy legenda osnuta wokół postaci narratorki – sułtan Szachrijar, przekonany o niewierności wszystkich kobiet, miał zabijać każdą ze swych małżonek zaraz po nocy po ślubnej; podobnego losu udało się uniknąć jedynie Szecherezadzie, która co noc zajmowała króla opowieścią nie kończąc jej nad ranem tak, by ciekawość odwiodła go od jego okrutnej praktyki; w ten sposób królewska para miała spędzić 1001 nocy, po których sułtan zaniechał swojego zamiaru i pozostał z Szecherezadą jako jedyną żoną aż do końca swego życia.

Być może podobny zamiar – utrzymania ciekawości czytelnika w nieskończoność – przyświecał również Janowi Potockiemu, gdy pisał „Rękopis znaleziony w Saragossie” stanowiący najznakomitszy przykład powieści szkatułkowej w polskiej literaturze, choć oryginalnie dzieło powstało po francusku (z myślą o francuskojęzycznym czytelniku) i dopiero w czterdzieści lat po swoim powstaniu doczekało się polskiego przekładu. Dzieje podróży młodego kapitana Alfonsa von Wordena zostały tutaj przeplecione licznymi opowieściami o bajkowym nieraz, przypominającym wspomniane wyżej baśnie charakterze.

W literaturze współczesnej przykładami tego typu strategii twórczej są wybrane utwory Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, w tym powieści „Pierścień” i „Wiek biblijny i śmierć”, jak i najsłynniejsze opowiadanie tego twórcy – „Wieża”.