Emblemat - definicja, cechy, przykłady

Emblemat jest gatunkiem łączącym formę plastyczną z literaturą, powstałym i cieszącym się największą popularnością w XVI i XVII wieku. Składa się on zawsze z formy graficznej (ryciny, obrazka) przedstawiającego scenę alegoryczną, która opatrzona jest dwoma elementami literackimi: inskrypcją (sentencją) pełniącą rolę motta dla prezentowanej treści oraz subskrypcją w postaci zwięzłego komentarza z interpretacją sceny lub dydaktycznym komentarzem na jej temat. Subskrypcja miała formę wierszowaną, dla której – ze względu na postulat zwięzłości – dobierano najczęściej formę epigramatu.

Idea emblematu wiązała się z kluczowym dla epoki baroku prądem w postaci konceptyzmu, ów gatunek służył bowiem pewnego rodzaju zabawie intelektualnej pomiędzy twórcą a odbiorcą – jego elementy pełniły niejako rolę rebusu, którego rozwiązanie oznaczało odnalezienie związku pomiędzy rysunkiem (tzw. „imago”) a towarzyszącym mu inskrypcji i subskrypcji. Proces odbioru wymagał więc podjęcia sporego wysiłku intelektualnego, a jego wynik miał zaskakiwać odbiorcę i wprawiać go w stan barokowego „stupore”.

Za twórcę gatunku uchodzi Andrea Alciato, który zapoczątkował również modę na albumy emblematyczne jako autor „Książki emblematów”, wydanej w Augsburgu w 1531 roku. Na gruncie literatury polskiej forma ta zyskała popularność już u twórców renesansowych, Mikołaj Rej poświęcił jej bowiem jedną z części dzieła zwanego „Źwierzyńcem” (1562), a Jan Kochanowski umieścił utwory tego typu w dwóch tomach poetyckich: we „Fraszkach” (1584) i „Foricoeniach” (1584). W okresie baroku najbardziej płodnym twórcą emblematów okazał się Zbigniew Morsztyn jako autor osobnego tomu „Emblemata”, stanowiącego prawdopodobnie tłumaczenie dzieła łacińskojęzycznego; swoje miejsce forma ta znalazła także w twórczości Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego i Stanisława Herakliusza Lubomirskiego.

Przykładem emblematu może posłużyć utwór Zbigniewa Morsztyna ze wspomnianego powyżej tomu opatrzony inskrypcją: „Serce się poliruje w piecu ognistym jako kruszec złoty”. Spojrzenie na obrazek przedstawiający serce zapowiada tematykę miłosną, zaś motto dopowiada, że tematem emblematu będzie miłość niełatwa; dopiero treść subskrypcji wyjaśnia, iż podmiot liryczny ma na myśli miłość Boga, a jego wypowiedź jest de facto modlitwą wymieniającą rozmaite nieszczęścia świata doczesnego, które zdają się fraszką dopóki tylko człowiekowi towarzyszy miłość Stwórcy.