Cechy sonetu
Sonet to gatunek poetycki charakteryzujący się kunsztowną kompozycją. Wiersz składa się z czternastu wersów zgrupowanych w cztery strofy: dwa tetrastychy i dwie tercyny. Zwrotki czterowersowe mają charakter opisowy, zaś trzywersowe – refleksyjny. Pierwsza strofa przedstawia temat utworu, druga odnosi go sytuacji podmiotu lirycznego, pozostałe zaś wnoszą refleksje o charakterze ogólnym. Jest to oczywiście ogólny zarys, pewien model, który w poszczególnych realizacjach może ulegać pewnym zmianom.
Układ rymów zależny jest od odmiany sonetu, można bowiem wyróżnić sonet włoski i francuski.
Sonet włoski
W odmianie włoskiej (najstarszej) układ rymów w tetrastychach jest zazwyczaj okalający (abba abba), a w tercynach podwójny (cdd cdc lub cdc dcd). Taki układ podkreśla charakter tercyn – nie można ich zamienić na czterowiersz i dwuwiersz, co jest z kolei możliwe w przypadku sonetu francuskiego.
Sonet francuski
Początek tej odmianie dała twórczość Clementa Marota, w XVI wieku. Zmienił on nieco formę pochodzącą z Włoch: układ rymów w strofach czterowersowych pozostał taki sam, jednak w trzywersowych zmienił się na następujący: cdc dee. Graficznie układ sonetu również nie uległ zmienia, jednak układ rymów sugerował odczytanie ostatnich wersów jako czterowierszu (cdcd) i dwuwierszu (ee).
Geneza i rozwój sonetu jako gatunku
Sonet ukształtował się w literaturze włoskiej na przełomie średniowiecza i renesansu (XIII/XIV w.). Za twórcę gatunku uważa się Iacopo da Lentiniego, przedstawiciela szkoły sycylijskiej, związanego z dworem cesarza Fryderyka II Hohenstaufa.
Jednak to głównie za sprawą najwybitniejszych włoskich humanistów tego okresu, Dantego Alighieriego i Petrarki, sonet stał się popularny w Europie. We Francji, gdzie nadano mu nieco inną formę, sonety tworzyli tacy poeci jak Pierre Ronsard czy Joachim du Bellay. Do grona wybitnych twórców hiszpańskich sonetów zalicza się: Juana Boscana Almogavera i Garcilaso de Vegę, w Portugalii zaś – Luisa de Camoesa.
W Anglii sonety tworzył m.in. William Szekspir, który zmienił nieco wewnętrzną budowę sonetu, dzieląc go na trzy tetrastychy i końcowy dwuwiersz o układzie rymów: abab cdcd efef gg. Sonet o takiej konstrukcji został nazwany sonetem szekspirowskim.
W literaturze polskiej pierwsze próby tworzenia sonetów można zauważyć już w twórczości Jana Kochanowskiego – jego fraszki „Do Paniej”, „Do Franciszka” i „Do Stanisława Wapowskiego” mają taką właśnie budowę. Jednak sonet właściwy pojawił się dopiero za sprawą twórczości Mikołaja Sępa Szarzyńskiego (6 sonetów na wzór szekspirowski w zbiorze „Rytmy albo wiersze polskie”). Początkowo w literaturze polskiej dominowała odmiana francuska, później zaś zwrócono się w stronę szkoły włoskiej, tu m.in. Jan Andrzej Morsztyn („Do trupa”, „Cuda miłości”).
Dużym powodzeniem cieszył się sonet wśród twórców romantycznych, najlepiej wykorzystywaliu go: Aleksander Puszkin, Wiliam Wordsworth, John Keats, Heinrich Heine, a także polscy wieszczowie – Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego.
Sonet stał się ulubionym gatunkiem twórców francuskiego parnasizmu (Charles Baudelaire), w tym czasie miał też swoich zwolenników w Polsce (Adam Asnyk, Felicjan Faleński, Maria Konopnicka). Z kolei w okresie Młodej Polski sonety pisali m.in. Leopold Staff, Jan Kasprowicz i Kazimierz Przerwa Tetmajer.