Esej - cechy gatunkowe
Essai po francusku oznacza „próbę” – od tego też słowa wywodzi się nazwa gatunku. Jest on gatunkiem z pogranicza literatury pięknej i naukowej, wypowiedzią prezentującą pogląd autora w jakiejś kwestii. Najczęściej wyraża jego punkt widzenia na tematy filozoficzne, artystyczne, czasami przybiera formę manifestu lub krytyki literackiej.
Chociaż z pewnością cechą charakterystyczną eseju jest subiektywizm wypowiedzi, trudno określić jednoznacznie jego wyznaczniki gatunkowe – analizując poszczególne teksty, nie sposób wskazać na cechy obecne we wszystkich naraz. Jest zatem esej, jest pojęciem bardzo szerokim i wewnętrznie zróżnicowanym. Uderza jego hybrydyczność, czerpanie z felietonu, reportażu, recenzji, traktatu, pamiętnika. Esej może zawierać również mniejsze formy, takie jak: anegdota, opowiadanie, dygresja. Nawet przyporządkowanie eseju do któregoś z rodzajów literackich nie jest możliwe, choć najbliżej mu do epiki.
Jako gatunek z pogranicza prozy naukowej i publicystyki, esej jest formą niefikcjonalną, pozbawioną fabuły i refleksyjną. Oczywiście elementy świata przedstawionego pojawiają się w niektórych partiach utworu – np. we wprowadzonych w ciąg narracji anegdotach, przykładach, wspomnieniach – ale ich rola jest podrzędna w stosunku do głównej myśli. Stanowią one jedynie rodzaj argumentu, dowodu dla stawianej tezy.
Konstrukcja eseju bliska jest strumieniowi świadomości, pozbawiona nadrzędnego porządku linearnego, chronologicznego czy tematycznego. Nie obowiązuje tu hierarchia ważności tematów. Autor przytacza myśli w sposób luźny, zgodnie z własnymi skojarzeniami, często posługując się skrótem myślowym. Nie dąży też do wyczerpania tematu. Esej nie ma ambicji traktatu, nie zmierza do całościowego ujęcia problemu, ogranicza się do przedstawienia subiektywnego punktu widzenia autora.
Geneza eseju
Gatunek ten wywodzi się z epoki renesansu, za jego twórców uznaje się Michaela de Montaigne'a oraz Francisa Bacona. To oni nadali mu nazwę i nowożytny kształt. Jednak „próby”, zwane częściej „szkicami”, powstawały już w starożytności. Były to zapiski luźnych przemyśleń najczęściej na tematy filozoficzne. Elementy eseju pojawiały się także w popularnych wówczas dialogach, np. diatrybach cynickich czy satyrach menippejskich, a ponadto w listach, sentencjach i exemplach. Wśród przedstawicieli antycznego eseju można wymienić Plutarcha („Moralia”), Senekę Młodszego („Epistulae morales”), Platona, Cycerona czy Marka Aureliusza.
Przykładowi twórcy esejów
Renesans
Michael de Montaigne – „Essais” 1580
Francis Bacon – „Essays or Counsels, civill and moral” 1597
Wiek XX – następuje eseizacja prozy, esej przenika do prozy narracyjnej, głównie powieści (Tomasz Mann, Robert Musil, Kazimierz Brandys)
XX-wieczni eseiści polscy
Kazimierz Wyka „Pogranicze powieści”
Czesław Miłosz „Rodzinna Europa”, „Ziemia Urlo”
Tadeusz Breza „Spiżowa brama”
Jarosław M. Rymkiewicz „Fredro jest w złym humorze”
Zbigniew Herbert „Barbarzyńca w ogrodzie”, „Martwa natura z wędzidłem”
Stanisław Lem „Summa technologiae”
Leszek Kołakowski„Czy diabeł może być zbawiony i 27 innych kazań”
Paweł Jasienica „Polska Piastów”, „Polska Jagiellonów”, „Rozważania o wojnie domowej”
Współcześni eseiści polscy
Andrzej Stasiuk „Fado”
Andrzej Kijowski „Sezon w Paryżu”, „O dobrym Naczelniku i niezłomnym Rycerzu”
Jarosław Klejnocki „Zagłada ogrodu” , „Piołun i inne eseje chodnikowe”