Nazwa gatunku wywodzi się od włoskiego słowa novella, które oznacza „nowość”.
Nowela to utwór literacki niewielkich rozmiarów, na ogół pisany prozą (nowele wierszowane należą do rzadkości). Charakterystyczną cechą gatunku jest jego konstrukcja: jednowątkowa akcja powinna sprawnie zmierzać do punktu kulminacyjnego i rozwiązania. Z uwagi na swoje rozmiary, w noweli unika się pobocznych wątków czy przedstawiania zdarzeń niezwiązanych ściśle z fabułą. Brak więc tutaj głębszej charakterystyki postaci, bogatych opisów czy epizodów.
Opowiadana historia skupia się na ogół wokół jednego motywu, zdarzenia, przedmiotu mającego jednocześnie znaczenie symboliczne. Doskonałym przykładem takiej realizacji jest „Sokół” Boccaccia czy „Kamizelka” Prusa.
Nowele są zwykle realistyczne, opowiadane przez obiektywnego narratora, a ich akcja toczy się w jasno określonym miejscu i czasie.
Nowela wywodzi się z Azji Mniejszej (Jonia), a swoją popularność w czasach starożytnych zawdzięcza twórczości Greków. Wówczas dotyczyła głównie tematyki miłosnej, ukazując barwne perypetie kochanków. Najsłynniejszym zbiorem z tego okresu była „Milesiaka” Arystyda z Miletu, niestety nie przetrwała do dziś.
Natomiast nowożytny kształt nowela zawdzięcza Boccacciowi, autorowi zbioru stu nowel pt.: „Dekameron”. Zawarta w nim nowela „Sokół” uchodzi za wzór gatunku. Na uwagę zasługują też inni wybitnie noweliści renesansu tacy jak: F. Sacchetti („Novelle”) czy G. Straparola (cykl „The Facetious Nights of Straparola”). W epoce odrodzenia chętnie sięgano po motywy antyczne i ludowe.
Kolejny rozkwit nowelistyki przypada na wiek XVII w Hiszpanii, głównie za sprawą Cervantesa i jego „Noweli przykładnych”. Jest to zbór dwunastu utworów głównie o tematyce miłosnej.
W Polsce nowela przeżywała swój „złoty wiek” w epoce pozytywizmu. To wówczas tworzyli nowele tacy twórcy jak: Bolesław Prus („Katarynka”, „Kamizelka”, Henryk Sienkiewicz („Latarnik”, „Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela”), Eliza Orzeszkowa (cykl „Z różnych sfer”) czy Maria Konopnicka („Miłosierdzie gminy, „Mendel Gdański”).
Zgodnie z wymogami epoki, były to najczęściej utwory o tematyce społecznej.