Carmen figuratum - definicja, cechy, przykłady

Carmen figuratum jest formą liryczną o układzie graficznym naśladującym kształt przedmiotu, który ma opisywać. Gatunek ten posiadał rozmaite odmiany, stąd też wielość jego alternatywnych określeń: wiersz obrazkowy, wiersz figuralny, emblem verse, shaped poem, czy technopegnion. Poprzez zestawienie formy graficznej z tekstową gatunek ten służył nie tylko pragmatycznie pojętym celom literackim opartym na konceptualizmie, ale również rozmaitym założeniom religijnym, magicznym i mnemotechnicznym.

Carmen figuratum pojawiła się po raz pierwszy w poezji łacińskiej IV wieku p.n.e., głównie za sprawą Porfiriusza Optatianusa, który wprowadził do literatury nowe formy tekstowo-graficzne w postaci m.in. poematów figuralnych, wierszy ropalicznych, akrostychów, czy palindromów. Jedną z najdoskonalszych realizacji formy pikturalnej w starożytności był zaś utwór Porfiriusza z roku 325 n.e. ofiarowany cesarzowi Konstantynowi Wielkiemu, z którego wyłania się emblem Chrystusa-Odkupiciela w postaci płynącej łodzi, której maszt i żagiel są skądinąd ideogramem: przekreśloną na krzyż literą P (symbol Chrystusa Pana).

W renesansie pojawianie się podobnych form wynikało z przemieszania literatury z malarstwem chociażby w formie bogatego, pełnego ilustracji i emblemów zdobnictwa ksiąg, przepisywanych – przypomnijmy – ręcznie przez skrybów posiadających w swojej pracy zaplecze w postaci specjalistycznej edukacji plastycznej. Najsłynniejszą renesansową realizacją carmen figuratum jest tzw. „boska flasza” z piątej księgi dzieła François Rabelais’a pt. „Gargantua i Pantagruel”.

W okresie baroku formy graficzne towarzyszyły częstokroć twórczości angielskich poetów metafizycznych m.in. George’a Herberta, Roberta Harricka, czy Francisa Quarlesa, znalazły też zastosowanie w poezji hiszpańskiej przynależnej do nurtu gongoryzmu. Na terenie Niemiec popularność zdobywały w tym czasie tzw. „figurengedichty” w kształcie dzbanów, koron, serc, ołtarzy, kielichów, butelek, a nawet postaci ludzi i zwierząt, których skomplikowanie graficzne przysłaniało już nieco wartość literacką i brzmieniową utworów, pozostawiając je raczej w sferze większych dokonań drukarzy, niż poetów. W kontekście poezji XVII wieku warto również wspomnieć o polskiej poezji emblematycznej (np. w wykonaniu Mikołaja Sępa Szarzyńskiego), która co prawda nie mieszała form graficznych z tekstowymi w sposób bezpośredni (obrazek występował tu osobno, jako jeden z trzech elementów składowych utworu), ale również wynikała z idei jak najdalej posuniętej obrazowości literatury, która poprzez formę graficzną miała nabrać wymiaru uniwersalizmu.

W poezji współczesnej carmina figurata cieszyły się największym powodzeniem w twórczości futurystów, znajdując najszerszą prezentację w tomie „Kaligramów” Guillaume’a Apollinaire’a, który niemal w całości składa się z tekstów naśladujących swoją formą najbardziej poruszające wyobraźnię poety przedmioty – jednym z najszerzej poznawalnych jest oczywiście wiersz ułożony na kształt Wieży Eiffla.