Powieść podróżnicza to jeden z typów powieści wyodrębniony przy zastosowaniu kryterium tematycznego. Dominujący jest tu topos podróży, fabuła koncentruje się wokół jakiejś wyprawy głównego bohatera. Klasyczny schemat powieści podróżniczej obejmuje: podjęcie decyzji o podróży bądź przyczyny ucieczki; chronologiczne ukazanie wypadków, kolejnych miejsc pobytu i związanych z tym przygód; wreszcie dotarcie do celu i powrót do domu.
Powieść podróżnicza - geneza
Powieść podróżnicza narodziła się już w starożytności. Powstawały wówczas tzw. itineraria (itinerarium), które opisywały trasy wypraw oraz przeżycia uczestników (najczęściej miały formę dzienników). Wielkie znaczenie miała w tym kontekście także twórczość Herodota – antyczny podróżnik doskonale przedstawiał odwiedzane przez niego miejsca, starając się dać szeroki obraz panujących tam obyczajów.
Szczególne miejsce w twórczości literackiej powieść podróżnicza zajęła w dobie oświecenia. Ceniono wówczas jej aspekt rozrywkowy, a jeszcze większą wagę przykładano do pierwiastków dydaktycznych („Uczyć bawiąc”).
Ważnym przykładem powieści podróżniczej są tutaj „Przypadki Robinsona Crusoe” - historia rozbitka, który organizuje sobie życie na bezludnej wyspie. Dała ona początek nowej odmianie gatunkowej, tzw. robinsonadzie. Zupełnie inaczej temat podróży potraktował Jonathan Swift, który w „Podróżach Guliwera” dokonał pesymistycznego w swej wymowie studium człowieka. Jego bohater trafia do nierealnych krain, które są satyrą na społeczeństwo angielskie.
Powieść podróżnicza - cechy i założenia
W XIX stuleciu powieść podróżnicza nieco zmieniła swoje oblicze ze względu na rozwój techniki i zainteresowanie najnowszymi odkryciami. Nadal niezwykle ważne były przedstawiane w niej przygody, rozgrywające się przeważnie w miejscach egzotycznych, tajemniczych, a nawet niedostępnych człowiekowi. Nie zapominano także o aspektach dydaktycznych dzieł, które niezmiennie uczyły czytelnika. Zarazem bardzo mocny nacisk położono na kwestie merytoryczne związane z geografią i kulturą – z dokładnością opisywano poszczególne kultury, prezentując zarówno ich codzienne życie, jak i obyczajowość.
Fabuła powieści podróżniczych często obfitowała w przygody i nagłe zwroty akcji (z tego względu często łączy się powieści podróżnicze z przygodowymi). Wielką rolę odgrywali w niej bohaterowie wywodzący się z odwiedzanych rejonów, gdyż często kierowali się odmiennym systemem wartości i przyświecały im inne cele. Postaci wykreowane przez autora stawały zazwyczaj przed jakimś wyzwaniem, które łączyło się z osiągnięciem zamierzonego celu (np. „Podróż do wnętrza Ziemi”). Po swojej stronie mieli rozbudowane zaplecze techniczne oraz wiedzę, choć często okazywało się, że świat nadal potrafi ich zaskoczyć.
Narrator powieści podróżniczych występował zazwyczaj w 3. osobie liczby pojedynczej. Oprócz relacjonowania perypetii bohaterów jego zadaniem było także prezentowanie informacji na temat poszczególnych krain geograficznych.
Powieść podróżnicza - najważniejsi przedstawiciele i przykłady
„Przypadki Robinsona Crusoe” Daniela Defoe
„Podróże Guliwera” Jonathana Swifta
Juliusz Verne – „Pięć tygodni w balonie” (1863), „Podróż do wnętrza Ziemi” (1864), „Dwadzieścia tysięcy mil podmorskiej żeglugi” (1870), „W osiemdziesiąt dni dookoła świata” (1872), „Piętnastoletni kapitan” (1878);
Henryk Sienkiewicz – „W pustyni i w puszczy” (1912) – wyraźne połączenie powieści przygodowej z podróżniczą.
Odmianą powieści podróżniczej jest powieść przygodowa oparta na schemacie podroży, np.:
„Don Kichot” Miguela Cervantesa
„Przypadki Idziego Blasa” Alain-René Lesage`a
Cykl „Przygód Tomka” Alfreda Szklarskiego