Powiastka filozoficzna to utwór prozatorski o lekkiej i prostej fabule będącej pretekstem do zaprezentowania jakieś idei. Problematyka światopoglądowa i moralna ujmowana jest w sposób żartobliwy i prześmiewczy. Powiastka posługuje się karykaturą, satyrą, ironią i szyderstwem. Krytyka najczęściej dotyczy stosunków społecznych i politycznych.
Za twórcę gatunku uchodzi francuski pisarz, autor „Kandyda”, Wolter. Powiastka filozoficzna zrodziła się w okresie oświecenia i wówczas święciła największe triumfy. Z pozycji racjonalistycznego światopoglądu ośmieszała religijny fanatyzm, despotyczne formy rządów, i wyższe warstwy społeczeństwa. W warstwie fabularnej nawiązywała do romansu i powieści awanturniczej, przedstawiając burzliwe przygody bohaterów, wprowadzając egzotyczne motywy i wątki fantastyczne.
Istotną cechą gatunku jest kamuflaż, poglądy autora nie są wyrażone dosłownie. Krytyka władz, szczególnie w państwie rządzonym przez absolutnego władcę była bardzo niebezpieczna, dlatego posługiwano się ironią i aluzją.
Przykłady:
Wolter: „Kandyd, czyli optymizm”, „Mikromegas”, „Tak toczy się światek”, „Zadig”, „Prostaczek”
Denis Diderot: „Kubuś Fatalista i jego pan”