Orientalizm to tendencja artystyczna, która inspirowała się szeroko pojętą kulturą Wschodu. Poniżej opisujemy genezę orientalizmu oraz jego obecność w romantyzmie. Zachęcamy do sprawdzenia swojej wiedzy.
Geneza orientalizmu
Jak zaznacza Marta Piwińska, przyczyn pojawienia się orientalizmu w sztuce romantycznej należy upatrywać w co najmniej kilku źródłach. Zjawisko to jest związane z popularną na przełomie XVIII i XIX w. filozofią Jana Jakuba Rousseau, czyli postulatem powrotu do natury i zakwestionowaniem wartości cywilizacji. Ponadto zainteresowanie Wschodem zrodziło się po Wielkiej Rewolucji Francuskiej i wywołanym przez nią kryzysie kultury.
Ważne okazała się również kolonialna aktywność Anglii i Francji, dzięki której zaczęto poznawać inne rejony świata. Skierowanie uwagi na Azję wiązało się także z popularnymi w romantyzmie podróżami. Dużym uznaniem cieszyło się dzieło Volneya „Podróż do Egiptu i Syrii”. Podróż (również podróż wewnętrzna) stała się swoistą metaforą romantycznej sztuki. Ponadto pod koniec XVIII w. na uniwersytetach powstały nowe filologie orientalne i nastąpił rozwój archeologii.
Orientalizm - co to? Dokładne wyjaśnienie
Orientalizm można określić jako tendencję artystyczną polegającą na inspiracji sztuką, obyczajowością i kulturą Wschodu. Chodzi tu o fascynację egzotyką, szczególnie krajami arabskimi, Indiami, Chinami oraz Japonią. W sensie szerszym orientalizm oznacza pewien wzorzec kultury i mentalności opozycyjnej wobec świata Zachodu, czyli racjonalizmu. Orientalizm zaznacza swoją obecność w literaturze, kulturze i sztuce romantyzmu. Wpływy wschodnie widać w architekturze, w dekoracji wnętrz, w stroju. W literaturze orientalizm jest związany z bajronizmem i gotycyzmem, czyli z poszukiwaniem w typie egzotycznego bohatera niezgłębionej tajemnicy i buntowniczości wobec konwencjonalnych praw świata.
Ważną rolę odgrywa koloryt lokalny, motyw podróży i etnografia. Jednak nie chodzi tu o zainteresowanie obcością jako sposobem urozmaicenia znanego świata. Orientalizm ma wyraźne podłoże epistemologiczne, opierające się na przekonaniu, że poznawanie tego, co inne, prowadzi do poznania samego siebie (własnego wnętrza). Często zatem motywy orientalne wiążą się u romantyków z motywem podróży wewnętrznej. Marta Piwińska pisze:
Wschód staje się jednym z synonimów ukrytej, wewnętrznej, zagadkowej i często demonizowanej, ciemnej strony ludzkiego „ja”, która jest tajnym magazynem energii historycznej ludów i twórczości artystów.
Wschód oznacza w romantyzmie postulat kultury synkretycznej, w której istnieje prawo do różnorodności. Szczególnym terenem uobecnienia orientalizmu stały się Niemcy. W niemieckiej filozofii (Herder, Schlegel) mamy do czynienia z wpisaniem kultury Wschodu w plan historiozoficzny. Należy jednak pamiętać, że Wschód (zarówno rozumiany dosłownie, jak i jako metafora inności) może być przez samych romantyków wartościowany pozytywnie lub negatywnie.
Orientalizm w romantyzmie
W literaturze światowej do twórców, u których orientalizm ma szczególne znaczenie, należą Goethe, Chateaubriand oraz Byron. Na gruncie polskim motywy wschodnie pojawiają się u Mickiewicza w tak zwanym okresie petersburskim, a więc głównie w „Sonetach krymskich” (ale też w poematach „Szanfary”, „Almotenabbi”, „Farys”). Sztafaż orientalny przejawia się tu w postaci egzotycznej scenerii Krymu, wschodnim słownictwie i bogatej ornamentyce stylu. U Słowackiego z kolei z orientalizmem mamy do czynienia w powieściach wschodnich, np. „Mnich”, „Lambro”. Ponadto ta tendencja artystyczna występuje w poetyckich „Listach z Egiptu” oraz w „Ojcu zadżumionych”. Jest to jednak dość krytyczne spojrzenie na orientalizm. W odniesieniu do twórczości Słowackiego mówi się również o specyficznym typie orientalizmu w jego utworach mistycznych, takich jak „Samuel Zborowski”, „Poeta i Natchnienie” czy „Król Duch”.
Należy także pamiętać, że w polskiej literaturze orientalizm wiązał się z postrzeganiem wschodnich kresów jako formy rodzimej egzotyki. Do najwybitniejszych utworów inspirowanych ukraińskim krajobrazem stepów i folklorem należą dzieła Słowackiego: „Żmija”, „Mazepa”, „Sen srebrny Salomei”, „Zawisza Czarny”, „Beniowski”, a także „Maria” Malczewskiego. Interesujące wcielenie przybiera orientalizm w twórczości Krasińskiego, ponieważ staje się tu kontekstem negatywnym i złowrogim. „Agaj-Han” i „Irydion” to bowiem utwory naznaczone dekadentyzmem. Należy pamiętać, że orientalizm w Polsce jest uwikłany w niejednoznaczny stosunek Polaków do Wschodu, który z jednej strony kojarzy się z barwną innością, ale z drugiej przypomina barbarzyńskie i kolonialne zapędy carskiej Rosji.