Nazwa i geneza
Gotycyzm to nazwa tendencji w sztuce, architekturze i obyczajowości, która narodziła się w drugiej połowie XVIII w. Termin ten wywodzi się od angielskiego określenia gothic, czyli określenia średniowiecznego typu architektury, zwłaszcza zamków i klasztorów. Gotycyzm jako prąd artystyczny został zapoczątkowany w Anglii. Jego prekursorem w literaturze był Horace Walpole, autor „Zamku Otranto”, powieści wydanej w 1764 r.
Znaczenie
Gotycyzm na gruncie literackim zaistniał w formie tak zwanej powieści gotyckiej, która operowała charakterystycznym zespołem elementów. Pojawia się tu typowe ukształtowanie świata przedstawionego, miejscem akcji jest najczęściej tajemniczy zamek kryjący mroczną historię, w którym zamieszkują duchy przeszłości. Akcja często rozgrywa się w średniowieczu, epoce dam i walecznych rycerzy, a więc istotnym komponentem są sentymentalna uczuciowość i melancholijność. Ponadto mamy do czynienia z nastrojem grozy i obecnością elementów cudownych i fantastycznych.
Powieści gotyckie w Anglii pisywali Matthew Gregory Lewis („Mich”), Joseph i Thomas Wartonowie czy Richard Hurd. Ważną odmianą tej formy literackiej był romans grozy, którego najważniejszą twórczynią była Ann Radcliffe (np. „Tajemnice zamku Udolpho”, „Italczyk”).
Polski gotycyzm
Prekursorką gotycyzmu powieściowego w literaturze polskiej jest Anna Mostowska, której twórczość sięga początków XIX w. Najważniejszy utwór pisarki wpisujący się w konwencję romansu grozy to „Astolda, księżniczka z krwi Palemona, pierwszego księcia litewskiego, czyli Nieszczęśliwe skutki namiętności” (1807), którego akcja toczy się w realiach średniowiecznej Litwy. Inne jej powieści gotyckie to np. „Strach w zameczku”, „Zamek Koniecpolskich”. Z kolei krwawą wersję gotycyzmu można odnaleźć we wczesnej prozie Zygmunta Krasińskiego: „Grób rodziny Reichstalów”, „Władysław Herman i jego dwór”, „Mściwy karzeł i Masław, książę mazowiecki”, „Teodoro, król borów”. Elementy gotyckie pojawiają się również w „Zamku kaniowskim” Seweryna Goszczyńskiego. Dobrze atmosferę tego utworu oddaje Alina Witkowska:
przeważa jesienny pejzaż nocny, widmowy i groźny, zinstrumentalizowany muzycznie przez wycie wichru, dysharmoniczne dźwięki (skrzypienie szubienicy, jęki puszczyków), stanowiące zapowiedź grozy wydarzeń i współkomponent nastrojowości.
Oprócz powieści gotyckiej gatunkiem, w obrębie którego przejawiała się ta tendencja była duma grozy, oparta na motywach liryki ukraińskiej, która występowała np. w twórczości Goszczyńskiego i Słowackiego. Inną zaś formę tej estetyki stanowiła poezja ruin.